Peyami SAFA

Peyami

SAFA

2 Nisan 1899’da İstanbul Gedikpaşa’da doğdu ve ismi Tevfik Fikret tarafından konuldu. Babası Trabzonlu köklü bir aileye mensup olan şair İsmâil Safâ, annesi Server Bedia Hanım’dır. Bir buçuk yaşındayken babası sürgünde bulunduğu Sivas’ta öldü ve ağabeyi İlhami ile birlikte annesi tarafından zor şartlarda yetiştirildi. İlk öğrenimine devam ederken sağ kolunda ortaya çıkan kemik veremi yüzünden kendini çok küçük yaşta doktorların, hasta bakıcıların ve ilâç kokularının arasında buldu (1908). 1910’da başladığı Vefa İdâdîsi’ni bu hastalık ve ailesinin geçim zorlukları sebebiyle bırakmak zorunda kaldı. Babasının yakın arkadaşlarından Abdullah Cevdet’in hediye ettiği Petit Larousse’u ezberleyerek başladığı Fransızca’sını ilerletirken edebî eserlerin yanı sıra tıp, psikoloji ve felsefe kitaplarına ilgi duydu. Tiyatro eğitimi almak için Dârülbedâyi imtihanlarına girdi, fakat başarılı olmasına rağmen devam edemedi (1914). Savaş şartlarında geçim sıkıntısı artan annesinin yükünü hafifletmek için Posta-Telgraf Nezâreti’nde göreve başlatıldı. Ardından Boğaziçi’ndeki Rehber-i İttihad Mektebi’ne muallim olarak girdi (1917) ve bir süre Düyûn-ı Umûmiyye İdaresi’nde çalıştı (1918).

Mütareke döneminde öğretmenlikten ayrılıp ağabeyi ile birlikte Yirminci Asır gazetesini çıkardı. Bu gazetede “Asrın Hikâyeleri” başlığı altında yayımlanan küçük hikâyeleriyle dikkatleri çekti ve ilk kalem kavgasını Küçük Beyler adlı adapte piyesini eleştirdiği Cenab Şahabeddin’le yaptı (1919). Alemdar gazetesinin açtığı hikâye yarışmasında derece alınca devrin yazarları tarafından teşvik edildi. Yirminci Asır kapandıktan sonra Tercümân-ı Hakîkat ve Tasvîr-i Efkâr (1922), Cumhuriyet’in ilânının ardından Son Telgraf, Son Saat ve Son Posta gazetelerinde çalıştı. Halil Lutfi (Dördüncü) ile birlikte Büyük Yol adlı kısa ömürlü bir gazete çıkardı (1925). Aynı tarihlerde hem Server Bedi hem Peyami Safa imzasıyla Cumhuriyet’te de yazıyordu. Bu gazeteyle ilişkisini fıkra yazarı ve edebiyat sayfası yöneticisi olarak aralıklarla sürdürdü (1928-1940). Hilâl-i Ahmer dergisinde çıkan “Yeni Edebiyat Cereyanları” başlıklı yazısı Ahmed Hâşim’le kalem kavgasına girmesine yol açtı (1928).

Peyami Safa, Cumhuriyet’in edebiyat sayfasını yönetmeye başladığı günlerde çıkarılan af kanunundan faydalanmak amacıyla Türkiye’ye dönen ve tutuklanan Nâzım Hikmet’in (Ran) affedilmesini sağlamak için onun “Yanardağ” şiirini yayımlamıştı. Ancak gazete ertesi gün bu şiirin ve altındaki imzanın kendi görüşleriyle hiçbir alâkasının bulunmadığına dair bir açıklama yaptı. Bu olay üzerine gazeteyle arası açılan Peyami Safa bir süre sonra işinden ayrılıp Nâzım Hikmet’in de yazdığı, Zekeriya Sertel tarafından çıkarılan Resimli Ay mecmuasında çalışmak zorunda kaldı. Hareket dergisinde de Nâzım Hikmet’le birlikte yazı yazan Peyami Safa’nın bu derginin ilk sayısında çıkan “Varız Diyen Nesil” başlıklı yazısı genç edebiyatçı neslin görüşlerini yansıtan bir beyannâme niteliği taşıyordu (1929). Bu nesil Yakup Kadri (Karaosmanoğlu) tarafından Milliyet gazetesinde eleştirilince basın tarihine “Saman Ekmeği Kavgası” diye geçen ünlü kalem tartışması başladı. Aynı yıl Resimli Ay’da başlatılan “Putları Yıkıyoruz” kavgasında da Nâzım Hikmet’le beraber hareket eden Peyami Safa bu yüzden sık sık Bolşeviklik’le suçlandı, fakat kendisi her seferinde bu iddiayı reddetti. Nâzım Hikmet ve çevresiyle ilişkilerini Resimli Ay kapandıktan sonra da sürdürdü. 1930’ların başında Ağaoğlu Ahmet’in çevresinde oluşan fikir hareketine katılarak liberalizme kaydı (1932). Bu arada keşfettiği Cahit Sıtkı’yı (Tarancı) Cumhuriyet gazetesinde üç yazıyla kamuoyuna tanıttı. Aynı yıl annesini kaybetti. Daha sonra ağabeyi İlhami ile birlikte Hafta adlı magazin dergisini çıkardı (1934-1936). Bu arada Nâzım Hikmet’in de yazdığı Tan gazetesinde köşe yazılarına başladı (2 Ağustos 1935). İki yazarın aynı sayfada önce ima yoluyla birbirini eleştirmesi daha sonra büyük bir kavgaya dönüştü. Bu çatışma, Peyami Safa’nın ömrünün sonuna kadar sürecek antikomünist mücadelesinin başlangıcı oldu. Hafta dergisinin ardından yirmi bir sayı çıkarabildiği Kültür Haftası (1936) kapanınca Avrupa seyahatine çıkan Peyami Safa, yaklaşık bir ay süren seyahat izlenimlerini Cumhuriyet gazetesinde tefrika ettikten sonra Büyük Avrupa Anketi adıyla kitap halinde yayımladı (1938). Kemalist inkılâbın felsefî temellerini kurmaya çalıştığı Türk İnkılâbına Bakışlar da aynı yıl neşredildi.

Cumhuriyet’ten ayrıldıktan sonra (9 Ağustos 1940) Yeni Mecmua’da yazmaya başlayan Peyami Safa ardından Tasvîr-i Efkâr’a geçti. Bu arada Orhan Seyfi Orhon ve Yusuf Ziya Ortaç tarafından çıkarılan Çınaraltı mecmuasına milliyetçilik anlayışını temellendirdiği yazılar veriyordu. Almanya’yı desteklediği ve ırkçılık yaptığı iddiasıyla aleyhinde Rıza Çavdarlı imzasını taşıyan bir broşür yayımlandı (1943). Çalıştığı Tasvîr-i Efkâr gazetesi bir süre sonra kapatıldı (1944). Irkçılık-Turancılık konusunda hazırlanan bir raporda kırk yedi kişi arasında adı geçti, fakat yargılanan yirmi iki kişi arasında yer almadı. Ziyad Ebüzziya’nın 1945’te Tasvîr-i Efkâr yerine çıkarmaya başladığı Tasvir’de yazmaya devam etti. Aynı yılın kasımında yayımlanan Büyük Doğu’nun ikinci dönem yazı kadrosuna katıldı. Öteden beri tek partiye ve millî şefe muhalif olan Ziyad Ebüzziya çok partili sistemi ve demokrasiyi, dolayısıyla Demokrat Parti’yi desteklemeye başlayınca bu gazeteden ayrıldı. Savunduğu görüşlerin tabii bir sonucu olarak demokrasiye karşı olduğu için Nisan 1946’da yeni bir hamle yapan Vakit gazetesinin kadrosunda yer aldı ve Demokrat Parti aleyhinde yazılar yazdı. Savaş yıllarında ilgi duymaya başladığı mistisizm, parapsikoloji ve metapsişik merakını da yeni gazetesine taşıdı. Bu arada Cumhuriyet Halk Partisi’ne yakınlaştığı için Necip Fazıl Kısakürek tarafından eleştirildi, bu yüzden aralarında büyük bir kavga çıktı. Demokrat Parti’ye muhalefeti dolayısıyla Cumhuriyet Halk Partisi mensuplarının dikkatini çekince o sırada milletvekili olan Yusuf Ziya Ortaç tarafından Mart 1948’de yayın hayatına yeniden başlayan Çınaraltı’na davet edildi ve Ulus gazetesinde yazmaya başladı (1949-1953). Bursa’dan milletvekili adayı olduysa da seçimi kazanamadı (1950).

Demokrat Parti’ye kuruluş döneminde sosyalistlerle iş birliği yaptığından muhalefet eden ve 1950’de Nâzım Hikmet için açılan af kampanyasına şiddetle karşı çıkan Peyami Safa bir süre sonra Türk Düşüncesi dergisini yayımlamaya başladı (Aralık 1953) ve Milliyet gazetesi yazı kadrosunda yer aldı (1 Ekim 1954). Demokrat Parti’nin antikomünist kimliği belirginleştikçe bu partiye ve liderine ilgi duymaya başladı. Milliyet’teki “Objektif” adlı köşesinde Aziz Nesin ve Çetin Altan ile kalem tartışmalarına girdi (1958). Yönetimin sola yakın bir kadronun eline geçmesi üzerine bu gazeteden ayrılarak Tercüman’a geçti (Mart 1959). Büyük Doğu’da da yazılarına yeniden başlamıştı; fakat bir süre sonra Necip Fazıl ile ikinci büyük kavgasını yaparak yollarını ayırdı. Çok geçmeden yazı işleri müdürüyle anlaşamadığı Tercüman’dan da çıkarıldı (29 Nisan 1960). 27 Mayıs 1960 İhtilâli’nden sonra Türk Dil Kurumu ve Türk Edebiyatçılar Birliği ile ilişkisi kesildi. Türk Düşüncesi’nin yayımına ara vererek Havadis gazetesine geçti (21 Temmuz 1960). Bu gazetedeki yazıları yüzünden aleyhinde protesto gösterileri yapıldı. Düşünen Adam dergisinde (5 Ocak 1961) ve Son Havadis gazetesinde (10 Mart 1961) yazmaya başladı. Bütün bu olaylar sırasında çok yıpranan Peyami Safa oğlu Merve’yi kaybedince (27 Şubat) büsbütün sarsıldı. 15 Haziran 1961 tarihinde Çiftehavuzlar’da bir dostunun evinde öldü ve iki gün sonra Edirnekapı Mezarlığı’nda toprağa verildi.

Peyami Safa’nın edebî hayatı on bir yaşında iken yazdığı Piyano Muallimesi adlı hikâye ile başladı. On üç yaşında iken Eski Dost adlı bir roman denemesi yaptı. Aynı yıllarda şiir de yazıyordu, fakat -dedesi, babası ve amcaları şair olduğu halde- şiirde ısrar etmedi. Bir Mekteplinin Hâtıratı / Karanlıklar Kralı (1913) adlı ilk kitabını Vefa İdâdîsi’ndeki öğrenciliği sırasında çıkardı. Rehber-i İttihad Mektebi’nde öğretmenlik yaparken Servet-i Fünûn ve Fağfur gibi dergilere hikâye, makale ve tercüme denemeleri gönderen Peyami Safa, ismini Yirminci Asır’da bir kısmı imzasız yayımlanan Asrın Hikâyeleri’yle duyurdu (1919). Abdullah Cevdet’in etkisindeki ilk gençliğinde fikirleri henüz tam şekillenmemiş bir Garpçı olarak Beyoğlu, Şişli, Harbiye gibi semtlerde yaşanan hayatın cazibesine kapılan ve sosyal baskıya isyan eden Peyami Safa’nın ilk hikâye ve romanlarında tatmin edilmemiş gençlik arzularıyla millî idealler arasında yaşadığı bocalama açık biçimde görülür. Mütareke yıllarında tereddütleri artmakla beraber pozitivist ve materyalist eğilimleri henüz devam ediyordu. Nitekim o yıllarda imzasına birçok arkadaşının yer aldığı Dergâh vb. dergilerde değil İctihad’da rastlanmaktadır. İlk uzun hikâyesi olan Gençliğimiz’de (1922) ve aynı yıl yayımlanan Sözde Kızlar adlı ilk romanında Mütareke İstanbulu’ndaki ahlâkî çözülmeyi eleştirdi. Bu arada geçinebilmek için Server Bedi imzasıyla aşk ve cinayet romanları da yazıyordu. 1924’te Maurice Leblanc’ın Arsen Lupin’ini örnek alarak yarattığı Cingöz Recai tipi beklenmedik bir ilgiyle karşılandı. 1924-1928 arasında onar kitaplık Cingöz Recai’nin Harikulâde Sergüzeştleri ve Cingöz Recai Kibar Serseri dizileri çıktı.

Mütareke döneminde Hürriyet ve İtilâf Fırkası saflarında yer alan ve İngiliz mandasını savunan Abdullah Cevdet’ten temel meselelerde yavaş yavaş uzaklaşan Peyami Safa’nın fikirleri, belirgin çizgilerini I. Dünya Savaşı ve Mütareke yıllarında kazandı. Cumhuriyet’in ilk yıllarını kendi neslinden birçok aydın gibi derin şüphe ve tereddütler içinde geçirdi ve koyu bir bohem hayatına daldı. Bu arada felsefeye ilgisi artarak devam ediyordu. Başta Mustafa Şekip (Tunç) ve Hilmi Ziya (Ülken) olmak üzere birçok felsefeciyle yakın dostluklar kurmuştu. Türk Felsefe Cemiyeti’nin 1931’deki ikinci kuruluşunda aktif biçimde yer aldı ve cemiyetin tartışmalı konferanslarının ilkinde felsefe ve diyalektik konulu bir bildiri sundu (12 Ocak 1933). Bu tarihlerde rasyonalist olan Peyami Safa, Kültür Haftası’nda yayımlanan “Seziş, Tahlil ve Riyâziye” başlıklı yazısında bu konudaki görüşlerini açıkladı.

Doğu’nun geriliği, Batı’nın ileriliği ve riyâziye kafası gibi bir yığın meseleyle dolu olarak gittiği Avrupa’dan fikirlerini kendince test etmiş olarak dönen Peyami Safa, Büyük Avrupa Anketi’ni yazdıktan sonra muhtemelen bazı bölümlerini daha önce kaleme aldığı Türk İnkılâbına Bakışlar’ı tamamlayarak Cumhuriyet gazetesinde tefrika etti. Aynı yıl kitap olarak da basılan eser Mustafa Şekip Tunç’un ifadesiyle “inkılâbımızın felsefî monografisi” niteliğini taşıyordu. Bu eserinde Avrupa medeniyetini “riyâzîleşmek” ve “siteleşmek” kavramları etrafında açıklayan Peyami Safa şu tezi savunuyordu: Ortaçağ’da Türk-İslâm düşünürleri Yunan felsefesini devam ettirip Avrupa’ya aktarmışlardır; bugünkü akılcı ve tabiatçı Avrupa kafasının ilk çatısını kuran Türk mütefekkirleridir. Ancak ciddi bir mukavemetle karşılaşmış olsa da Garp’ta yaşama alanı bulan ve Rönesans’ı hazırlayan Türk-Arap rasyonalist felsefesi asıl büyük direnişi Şark’ta görmüş, mistik ve ilâhiyatçı fikrin galebesiyle yarı yolda kalmıştır. Başlangıçta İslâm felsefesi, bir yandan Fârâbî ve İbn Sînâ ile dünya bilgisi olmaya doğru giderken öte yandan bunun tam zıddı bir yönde ilerlemiştir. Birinci kol olan akılcı ve tabiatçı felsefe hıristiyan Garp’ı etkilerken imancı ve ilâhiyatçı kol müslüman Şark’ta yaygınlık kazanma eğilimi göstermiş, daha açık bir ifadeyle hıristiyan Garp akılcı ve tabiatçı düşünceyi müslüman Şark’tan alırken müslüman Şark imancı ve ilâhiyatçı düşüncede yavaş yavaş hıristiyan Garp’ın tesir sahasına girmiştir. Mistik düşünceyi ve ahlâkı kudretle temsil eden Gazzâlî, Hıristiyanlığın tesiri altındaydı. Müslüman Şark’ın yarı yolda kalışında Gazzâlî, Muhyiddin İbnü’l-Arabî ve Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî gibi şahsiyetlerin ve Eş‘arî kelâmının “meş’um” roller oynadığını ileri süren Peyami Safa, bu düşüncelerini eleştiren İsmail Hakkı İzmirli ile polemiğe girmiştir.

Türk İnkılâbına Bakışlar’da Kemalist milliyetçi olarak görünen Peyami Safa dünyadaki gelişmeleri ve Almanya’nın yükselişini dikkatle takip etmiştir. 1930’ların başından beri verdiği antikomünist mücadelenin bir sonucu olarak savaş sırasında fikren Almanya’yı, buna bağlı olarak tek şefliliği desteklemiştir. Türkçü bir politika takip eden Çınaraltı dergisindeki yazılarında ferdiyetçi liberalizmin mekanik görüşünün yıkıldığını iddia ediyor, anti-Marksist ve antiliberal bir dünya görüşü olan korporatizmi savunuyordu. Millet ve İnsan (1943) adlı kitabında bir araya getirilen Çınaraltı yazılarıyla gazetelerdeki yazılarında savunduğu bu görüşler yüzünden Marksistler’in hedefi haline gelen ve aleyhinde broşürler yayımlanan Peyami Safa, 1940’ların başında Almanya’ya sempati duymakla beraber Türkiye’nin kendi millî, ekonomik ve jeopolitik bünyesinin özellikleri dolayısıyla Hitlerizm’in bazı prensiplerine çok yabancı olduğunu ve yabancı kalması gerektiğini açıkça ifade etmişti. 1961’de Nasyonalizm adıyla yeniden yayımladığı Millet ve İnsan’da bazı bölümlerin çıkarılması dışında ciddi bir değişiklik yapmaması onun milliyetçilikte ve korporatizmde sonuna kadar ısrar ettiğini göstermektedir. Türk İnkılâbına Bakışlar’ın 1959’daki ikinci baskısında değişiklik yaparak tezini Kemalist sıfatından arındıran Peyami Safa bu kitabında savunduğu, Doğu-Batı sentezi diye özetlenebilecek görüşlerine de sonuna kadar bağlı kalmıştır.

Mütareke döneminde öğretmenlikten ayrılıp ağabeyi ile birlikte Yirminci Asır gazetesini çıkardı. Bu gazetede “Asrın Hikâyeleri” başlığı altında yayımlanan küçük hikâyeleriyle dikkatleri çekti ve ilk kalem kavgasını Küçük Beyler adlı adapte piyesini eleştirdiği Cenab Şahabeddin’le yaptı (1919). Alemdar gazetesinin açtığı hikâye yarışmasında derece alınca devrin yazarları tarafından teşvik edildi. Yirminci Asır kapandıktan sonra Tercümân-ı Hakîkat ve Tasvîr-i Efkâr (1922), Cumhuriyet’in ilânının ardından Son Telgraf, Son Saat ve Son Posta gazetelerinde çalıştı. Halil Lutfi (Dördüncü) ile birlikte Büyük Yol adlı kısa ömürlü bir gazete çıkardı (1925). Aynı tarihlerde hem Server Bedi hem Peyami Safa imzasıyla Cumhuriyet’te de yazıyordu. Bu gazeteyle ilişkisini fıkra yazarı ve edebiyat sayfası yöneticisi olarak aralıklarla sürdürdü (1928-1940). Hilâl-i Ahmer dergisinde çıkan “Yeni Edebiyat Cereyanları” başlıklı yazısı Ahmed Hâşim’le kalem kavgasına girmesine yol açtı (1928).

Peyami Safa, Cumhuriyet’in edebiyat sayfasını yönetmeye başladığı günlerde çıkarılan af kanunundan faydalanmak amacıyla Türkiye’ye dönen ve tutuklanan Nâzım Hikmet’in (Ran) affedilmesini sağlamak için onun “Yanardağ” şiirini yayımlamıştı. Ancak gazete ertesi gün bu şiirin ve altındaki imzanın kendi görüşleriyle hiçbir alâkasının bulunmadığına dair bir açıklama yaptı. Bu olay üzerine gazeteyle arası açılan Peyami Safa bir süre sonra işinden ayrılıp Nâzım Hikmet’in de yazdığı, Zekeriya Sertel tarafından çıkarılan Resimli Ay mecmuasında çalışmak zorunda kaldı. Hareket dergisinde de Nâzım Hikmet’le birlikte yazı yazan Peyami Safa’nın bu derginin ilk sayısında çıkan “Varız Diyen Nesil” başlıklı yazısı genç edebiyatçı neslin görüşlerini yansıtan bir beyannâme niteliği taşıyordu (1929). Bu nesil Yakup Kadri (Karaosmanoğlu) tarafından Milliyet gazetesinde eleştirilince basın tarihine “Saman Ekmeği Kavgası” diye geçen ünlü kalem tartışması başladı. Aynı yıl Resimli Ay’da başlatılan “Putları Yıkıyoruz” kavgasında da Nâzım Hikmet’le beraber hareket eden Peyami Safa bu yüzden sık sık Bolşeviklik’le suçlandı, fakat kendisi her seferinde bu iddiayı reddetti. Nâzım Hikmet ve çevresiyle ilişkilerini Resimli Ay kapandıktan sonra da sürdürdü. 1930’ların başında Ağaoğlu Ahmet’in çevresinde oluşan fikir hareketine katılarak liberalizme kaydı (1932). Bu arada keşfettiği Cahit Sıtkı’yı (Tarancı) Cumhuriyet gazetesinde üç yazıyla kamuoyuna tanıttı. Aynı yıl annesini kaybetti. Daha sonra ağabeyi İlhami ile birlikte Hafta adlı magazin dergisini çıkardı (1934-1936). Bu arada Nâzım Hikmet’in de yazdığı Tan gazetesinde köşe yazılarına başladı (2 Ağustos 1935). İki yazarın aynı sayfada önce ima yoluyla birbirini eleştirmesi daha sonra büyük bir kavgaya dönüştü. Bu çatışma, Peyami Safa’nın ömrünün sonuna kadar sürecek antikomünist mücadelesinin başlangıcı oldu. Hafta dergisinin ardından yirmi bir sayı çıkarabildiği Kültür Haftası (1936) kapanınca Avrupa seyahatine çıkan Peyami Safa, yaklaşık bir ay süren seyahat izlenimlerini Cumhuriyet gazetesinde tefrika ettikten sonra Büyük Avrupa Anketi adıyla kitap halinde yayımladı (1938). Kemalist inkılâbın felsefî temellerini kurmaya çalıştığı Türk İnkılâbına Bakışlar da aynı yıl neşredildi.

Cumhuriyet’ten ayrıldıktan sonra (9 Ağustos 1940) Yeni Mecmua’da yazmaya başlayan Peyami Safa ardından Tasvîr-i Efkâr’a geçti. Bu arada Orhan Seyfi Orhon ve Yusuf Ziya Ortaç tarafından çıkarılan Çınaraltı mecmuasına milliyetçilik anlayışını temellendirdiği yazılar veriyordu. Almanya’yı desteklediği ve ırkçılık yaptığı iddiasıyla aleyhinde Rıza Çavdarlı imzasını taşıyan bir broşür yayımlandı (1943). Çalıştığı Tasvîr-i Efkâr gazetesi bir süre sonra kapatıldı (1944). Irkçılık-Turancılık konusunda hazırlanan bir raporda kırk yedi kişi arasında adı geçti, fakat yargılanan yirmi iki kişi arasında yer almadı. Ziyad Ebüzziya’nın 1945’te Tasvîr-i Efkâr yerine çıkarmaya başladığı Tasvir’de yazmaya devam etti. Aynı yılın kasımında yayımlanan Büyük Doğu’nun ikinci dönem yazı kadrosuna katıldı. Öteden beri tek partiye ve millî şefe muhalif olan Ziyad Ebüzziya çok partili sistemi ve demokrasiyi, dolayısıyla Demokrat Parti’yi desteklemeye başlayınca bu gazeteden ayrıldı. Savunduğu görüşlerin tabii bir sonucu olarak demokrasiye karşı olduğu için Nisan 1946’da yeni bir hamle yapan Vakit gazetesinin kadrosunda yer aldı ve Demokrat Parti aleyhinde yazılar yazdı. Savaş yıllarında ilgi duymaya başladığı mistisizm, parapsikoloji ve metapsişik merakını da yeni gazetesine taşıdı. Bu arada Cumhuriyet Halk Partisi’ne yakınlaştığı için Necip Fazıl Kısakürek tarafından eleştirildi, bu yüzden aralarında büyük bir kavga çıktı. Demokrat Parti’ye muhalefeti dolayısıyla Cumhuriyet Halk Partisi mensuplarının dikkatini çekince o sırada milletvekili olan Yusuf Ziya Ortaç tarafından Mart 1948’de yayın hayatına yeniden başlayan Çınaraltı’na davet edildi ve Ulus gazetesinde yazmaya başladı (1949-1953). Bursa’dan milletvekili adayı olduysa da seçimi kazanamadı (1950).

Demokrat Parti’ye kuruluş döneminde sosyalistlerle iş birliği yaptığından muhalefet eden ve 1950’de Nâzım Hikmet için açılan af kampanyasına şiddetle karşı çıkan Peyami Safa bir süre sonra Türk Düşüncesi dergisini yayımlamaya başladı (Aralık 1953) ve Milliyet gazetesi yazı kadrosunda yer aldı (1 Ekim 1954). Demokrat Parti’nin antikomünist kimliği belirginleştikçe bu partiye ve liderine ilgi duymaya başladı. Milliyet’teki “Objektif” adlı köşesinde Aziz Nesin ve Çetin Altan ile kalem tartışmalarına girdi (1958). Yönetimin sola yakın bir kadronun eline geçmesi üzerine bu gazeteden ayrılarak Tercüman’a geçti (Mart 1959). Büyük Doğu’da da yazılarına yeniden başlamıştı; fakat bir süre sonra Necip Fazıl ile ikinci büyük kavgasını yaparak yollarını ayırdı. Çok geçmeden yazı işleri müdürüyle anlaşamadığı Tercüman’dan da çıkarıldı (29 Nisan 1960). 27 Mayıs 1960 İhtilâli’nden sonra Türk Dil Kurumu ve Türk Edebiyatçılar Birliği ile ilişkisi kesildi. Türk Düşüncesi’nin yayımına ara vererek Havadis gazetesine geçti (21 Temmuz 1960). Bu gazetedeki yazıları yüzünden aleyhinde protesto gösterileri yapıldı. Düşünen Adam dergisinde (5 Ocak 1961) ve Son Havadis gazetesinde (10 Mart 1961) yazmaya başladı. Bütün bu olaylar sırasında çok yıpranan Peyami Safa oğlu Merve’yi kaybedince (27 Şubat) büsbütün sarsıldı. 15 Haziran 1961 tarihinde Çiftehavuzlar’da bir dostunun evinde öldü ve iki gün sonra Edirnekapı Mezarlığı’nda toprağa verildi.

Peyami Safa’nın edebî hayatı on bir yaşında iken yazdığı Piyano Muallimesi adlı hikâye ile başladı. On üç yaşında iken Eski Dost adlı bir roman denemesi yaptı. Aynı yıllarda şiir de yazıyordu, fakat -dedesi, babası ve amcaları şair olduğu halde- şiirde ısrar etmedi. Bir Mekteplinin Hâtıratı / Karanlıklar Kralı (1913) adlı ilk kitabını Vefa İdâdîsi’ndeki öğrenciliği sırasında çıkardı. Rehber-i İttihad Mektebi’nde öğretmenlik yaparken Servet-i Fünûn ve Fağfur gibi dergilere hikâye, makale ve tercüme denemeleri gönderen Peyami Safa, ismini Yirminci Asır’da bir kısmı imzasız yayımlanan Asrın Hikâyeleri’yle duyurdu (1919). Abdullah Cevdet’in etkisindeki ilk gençliğinde fikirleri henüz tam şekillenmemiş bir Garpçı olarak Beyoğlu, Şişli, Harbiye gibi semtlerde yaşanan hayatın cazibesine kapılan ve sosyal baskıya isyan eden Peyami Safa’nın ilk hikâye ve romanlarında tatmin edilmemiş gençlik arzularıyla millî idealler arasında yaşadığı bocalama açık biçimde görülür. Mütareke yıllarında tereddütleri artmakla beraber pozitivist ve materyalist eğilimleri henüz devam ediyordu. Nitekim o yıllarda imzasına birçok arkadaşının yer aldığı Dergâh vb. dergilerde değil İctihad’da rastlanmaktadır. İlk uzun hikâyesi olan Gençliğimiz’de (1922) ve aynı yıl yayımlanan Sözde Kızlar adlı ilk romanında Mütareke İstanbulu’ndaki ahlâkî çözülmeyi eleştirdi. Bu arada geçinebilmek için Server Bedi imzasıyla aşk ve cinayet romanları da yazıyordu. 1924’te Maurice Leblanc’ın Arsen Lupin’ini örnek alarak yarattığı Cingöz Recai tipi beklenmedik bir ilgiyle karşılandı. 1924-1928 arasında onar kitaplık Cingöz Recai’nin Harikulâde Sergüzeştleri ve Cingöz Recai Kibar Serseri dizileri çıktı.

Mütareke döneminde Hürriyet ve İtilâf Fırkası saflarında yer alan ve İngiliz mandasını savunan Abdullah Cevdet’ten temel meselelerde yavaş yavaş uzaklaşan Peyami Safa’nın fikirleri, belirgin çizgilerini I. Dünya Savaşı ve Mütareke yıllarında kazandı. Cumhuriyet’in ilk yıllarını kendi neslinden birçok aydın gibi derin şüphe ve tereddütler içinde geçirdi ve koyu bir bohem hayatına daldı. Bu arada felsefeye ilgisi artarak devam ediyordu. Başta Mustafa Şekip (Tunç) ve Hilmi Ziya (Ülken) olmak üzere birçok felsefeciyle yakın dostluklar kurmuştu. Türk Felsefe Cemiyeti’nin 1931’deki ikinci kuruluşunda aktif biçimde yer aldı ve cemiyetin tartışmalı konferanslarının ilkinde felsefe ve diyalektik konulu bir bildiri sundu (12 Ocak 1933). Bu tarihlerde rasyonalist olan Peyami Safa, Kültür Haftası’nda yayımlanan “Seziş, Tahlil ve Riyâziye” başlıklı yazısında bu konudaki görüşlerini açıkladı.

Doğu’nun geriliği, Batı’nın ileriliği ve riyâziye kafası gibi bir yığın meseleyle dolu olarak gittiği Avrupa’dan fikirlerini kendince test etmiş olarak dönen Peyami Safa, Büyük Avrupa Anketi’ni yazdıktan sonra muhtemelen bazı bölümlerini daha önce kaleme aldığı Türk İnkılâbına Bakışlar’ı tamamlayarak Cumhuriyet gazetesinde tefrika etti. Aynı yıl kitap olarak da basılan eser Mustafa Şekip Tunç’un ifadesiyle “inkılâbımızın felsefî monografisi” niteliğini taşıyordu. Bu eserinde Avrupa medeniyetini “riyâzîleşmek” ve “siteleşmek” kavramları etrafında açıklayan Peyami Safa şu tezi savunuyordu: Ortaçağ’da Türk-İslâm düşünürleri Yunan felsefesini devam ettirip Avrupa’ya aktarmışlardır; bugünkü akılcı ve tabiatçı Avrupa kafasının ilk çatısını kuran Türk mütefekkirleridir. Ancak ciddi bir mukavemetle karşılaşmış olsa da Garp’ta yaşama alanı bulan ve Rönesans’ı hazırlayan Türk-Arap rasyonalist felsefesi asıl büyük direnişi Şark’ta görmüş, mistik ve ilâhiyatçı fikrin galebesiyle yarı yolda kalmıştır. Başlangıçta İslâm felsefesi, bir yandan Fârâbî ve İbn Sînâ ile dünya bilgisi olmaya doğru giderken öte yandan bunun tam zıddı bir yönde ilerlemiştir. Birinci kol olan akılcı ve tabiatçı felsefe hıristiyan Garp’ı etkilerken imancı ve ilâhiyatçı kol müslüman Şark’ta yaygınlık kazanma eğilimi göstermiş, daha açık bir ifadeyle hıristiyan Garp akılcı ve tabiatçı düşünceyi müslüman Şark’tan alırken müslüman Şark imancı ve ilâhiyatçı düşüncede yavaş yavaş hıristiyan Garp’ın tesir sahasına girmiştir. Mistik düşünceyi ve ahlâkı kudretle temsil eden Gazzâlî, Hıristiyanlığın tesiri altındaydı. Müslüman Şark’ın yarı yolda kalışında Gazzâlî, Muhyiddin İbnü’l-Arabî ve Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî gibi şahsiyetlerin ve Eş‘arî kelâmının “meş’um” roller oynadığını ileri süren Peyami Safa, bu düşüncelerini eleştiren İsmail Hakkı İzmirli ile polemiğe girmiştir.

Türk İnkılâbına Bakışlar’da Kemalist milliyetçi olarak görünen Peyami Safa dünyadaki gelişmeleri ve Almanya’nın yükselişini dikkatle takip etmiştir. 1930’ların başından beri verdiği antikomünist mücadelenin bir sonucu olarak savaş sırasında fikren Almanya’yı, buna bağlı olarak tek şefliliği desteklemiştir. Türkçü bir politika takip eden Çınaraltı dergisindeki yazılarında ferdiyetçi liberalizmin mekanik görüşünün yıkıldığını iddia ediyor, anti-Marksist ve antiliberal bir dünya görüşü olan korporatizmi savunuyordu. Millet ve İnsan (1943) adlı kitabında bir araya getirilen Çınaraltı yazılarıyla gazetelerdeki yazılarında savunduğu bu görüşler yüzünden Marksistler’in hedefi haline gelen ve aleyhinde broşürler yayımlanan Peyami Safa, 1940’ların başında Almanya’ya sempati duymakla beraber Türkiye’nin kendi millî, ekonomik ve jeopolitik bünyesinin özellikleri dolayısıyla Hitlerizm’in bazı prensiplerine çok yabancı olduğunu ve yabancı kalması gerektiğini açıkça ifade etmişti. 1961’de Nasyonalizm adıyla yeniden yayımladığı Millet ve İnsan’da bazı bölümlerin çıkarılması dışında ciddi bir değişiklik yapmaması onun milliyetçilikte ve korporatizmde sonuna kadar ısrar ettiğini göstermektedir. Türk İnkılâbına Bakışlar’ın 1959’daki ikinci baskısında değişiklik yaparak tezini Kemalist sıfatından arındıran Peyami Safa bu kitabında savunduğu, Doğu-Batı sentezi diye özetlenebilecek görüşlerine de sonuna kadar bağlı kalmıştır.

Web adresi henüz eklenmemiş. Eklemek için düzenle simgesine tıklayınız.

Güncelleyen: Ahmet Feyzi Gül

Eserler yükleniyor...

Osman Karatay , Bilgehan Atsız GÖKDAĞ

Balkanlar El Kitabı

İstanbul, 2013, Karam Yayınları.

Kitap Türkçe Tarih Avrupa Balkan

Bu Kitap

256 kez

görüntülendi.

Necdet HAYTA , Uğur ÜNAL

Osmanlı Devleti'nde Yenileşme Hareketleri (XVII. Yüzyıl Başlarından Yıkılışa Kadar)

Ankara, 2010, Gazi Kitabevi.

Kitap Türkçe Tarih 20. yy 18. yy Osmanlı 19. yy 17. yy

Bu Kitap

209 kez

görüntülendi.

Ayşe Durakbaşa

Halide Edip: Türk Modernleşmesi ve Feminizm

İstanbul, 2000, İletişim Yayınları.

Kitap Türkçe Tarih

Bu Kitap

138 kez

görüntülendi.

Celal Metin

Türk modernleşmesi ve İran (1890-1936

Ankara, 2006, DOKTORA.

Tez Türkçe Tarih Siyaset

Bu Tez

126 kez

görüntülendi.

Remzi ÖZDEMİR

Bir Siyasi Parti Olarak İttihat ve Terakki'nin Evrimi: İttihat ve Terakki Kongreleri (1908-1918)

Ankara, 2000, MASTER.

Tez Türkçe Tarih

Bu Tez

135 kez

görüntülendi.

Bernard Lewis

Modern Türkiye'nin Doğuşu

Ankara, 2013, Arkadaş.

Kitap Türkçe Tarih

Bu Kitap

79 kez

görüntülendi.

Edip Semih YALÇIN

“İttihat ve Terakki Cemiyeti ve Balkanlar”

Balkanlar El Kitabı.

Makale Türkçe Tarih 20. yy Balkan Osmanlı 19. yy

Bu Makale

65 kez

görüntülendi.

Şefika KURNAZ

Cumhuriyet Öncesinde Türk Kadını (1839-1923)

Ankara, 1991, Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Başkanlığı.

Kitap Türkçe

Bu Kitap

67 kez

görüntülendi.

Adnan GÜL

Sebillürreşad (Sırat-ı Müstakim) Dergisine Göre Batılılaşma Problemi

Ankara, 2006, DOKTORA.

Tez Türkçe Yakın Çağ Sosyal Bilimler Tarih Sosyoloji Türkiye Cumhuriyeti Osmanlı

Bu Tez

61 kez

görüntülendi.

Adnan GÜL

Sebillürreşad (Sırat-ı Müstakim) Dergisine Göre Batılılaşma Problemi

Ankara, 2006, DOKTORA.

Tez Türkçe Yakın Çağ Sosyal Bilimler Tarih Sosyoloji Türkiye Cumhuriyeti Osmanlı

Bu Tez

61 kez

görüntülendi.

Rüya KILIÇ

İntiharın Tarihi: Geç Osmanlı ve Erken Cumhuriyette İstemli Ölüm Halleri

İstanbul, 2018, Kitap Yayınevi.

Kitap Türkçe Tarih Türkiye Cumhuriyeti Osmanlı

Bu Kitap

60 kez

görüntülendi.

Bernard Lewis

Modern Türkiye’nin Doğuşu

Ankara, 1984, Türk Tarih Kurumu Yayınları.

Kitap Türkçe İngilizce Türkiye Cumhuriyeti 20. yy Amerika

Bu Kitap

70 kez

görüntülendi.

Tarık Zafer TUNAYA

Türkiyenin Siyasi Hayatında Batılılaşma Hareketleri ve Kaynakları

İstanbul, 2016, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.

Kitap Türkçe

Bu Kitap

54 kez

görüntülendi.

Adnan GÜL

Türk Yenileşme Tarihinde Bir Mütefekkir Olarak Sait Halim Paşa ve Batılılaşma Problemi

Ankara, 1994, MASTER.

Tez Türkçe Tarih

Bu Tez

42 kez

görüntülendi.

Adnan GÜL

Türk Yenileşme Tarihinde Bir Mütefekkir Olarak Sait Halim Paşa ve Batılılaşma Problemi

Ankara, 1994, MASTER.

Tez Türkçe Tarih

Bu Tez

42 kez

görüntülendi.

Kemal H. KARPAT

Türk Demokrasi Tarihi

İstanbul, 2012, Timaş Yayınları.

Kitap Türkçe Tarih Siyaset Türkiye Cumhuriyeti 20. yy 18. yy Osmanlı 19. yy Anadolu

Bu Kitap

41 kez

görüntülendi.

Hikmet Özdemir

atatürk'ün Liderlik Sırları

İstanbul, 2007, Remzi Kitabevi.

Kitap Türkçe Tarih Türkiye Cumhuriyeti 20. yy Anadolu

Bu Kitap

37 kez

görüntülendi.

Şefika KURNAZ

Osmanlı Kadınının Yükselişi

İstanbul, 2013, Ötüken Neşriyat.

Kitap Türkçe

Bu Kitap

29 kez

görüntülendi.

Hakan KAYNAR

“Al Gözüm Seyreyle Dünyayı: İstanbul ve Sinema”

Kebikeç.

Makale Türkçe Tarih

Bu Makale

28 kez

görüntülendi.

Yunus Emre TANSÜ

Batıcı Düşüncenin Etkili Bir Sözcüsü Olarak İctihad Dergisi 1904-1932

Ankara, 2002, DOKTORA.

Tez Türkçe Tarih

Bu Tez

29 kez

görüntülendi.

Yunus Emre TANSÜ

Batıcı Düşüncenin Etkili Bir Sözcüsü Olarak İctihad Dergisi 1904-1932

Ankara, 2002, DOKTORA.

Tez Türkçe Tarih

Bu Tez

29 kez

görüntülendi.

Uygur KOCABAŞOĞLU

"Hürriyeti Beklerken" İkinci Meşrutiyet Basını

İstanbul, 2010, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.

Kitap Türkçe Tarih

Bu Kitap

23 kez

görüntülendi.

Gökhan ATILGAN

“Sosyalist Milliyetçilik Söylemi (Türkiye, 1961-1968): Temeller, Ayrılıklar”

Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi.

Makale Türkçe

Bu Makale

19 kez

görüntülendi.

Hülya Yalçın

Cumhuriyet Dönemi Kadın İmajı İnşası (1928-1938)

Ankara, 2019, MASTER.

Tez Türkçe Tarih Türkiye Cumhuriyeti 20. yy

Bu Tez

17 kez

görüntülendi.

Hakan KAYNAR

Cumhuriyet İstanbul'unda Modernlik Fragmanları

Ankara, 2007, DOKTORA.

Tez Türkçe Tarih Türkiye Cumhuriyeti Anadolu

Bu Tez

16 kez

görüntülendi.

Hakan KAYNAR

Cumhuriyet İstanbul'unda Modernlik Fragmanları

Ankara, 2007, DOKTORA.

Tez Türkçe Tarih Türkiye Cumhuriyeti Anadolu

Bu Tez

16 kez

görüntülendi.

Kâzım YETİŞ

“Tanzimat Karşısındaki Tavırların Tasnifi Konusunda Bir Deneme”

Tanzimat'ın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu.

Makale Türkçe

Bu Makale

14 kez

görüntülendi.

Mustafa Işkın TERCAN

Milli Mücadele Döneminde Anadoluculuk Hareketi ve Dergah Mecmuası

Ankara, 2009, MASTER.

Tez Türkçe Tarih 20. yy Anadolu

Bu Tez

12 kez

görüntülendi.

Adid Davişa

Arap Milliyetçiliği

İstanbul, 2004, Literatür Yayıncılık.

Kitap Türkçe Tarih Orta Doğu 20. yy 19. yy Mısır

Bu Kitap

12 kez

görüntülendi.

Ahmet Şamil GÜRER

Gelenekle Modernite Arasındaki Bir Meşrutiyet Şeyhülislamı Musa Kazım Efendi (1861-1920)

Ankara, 2003, DOKTORA.

Tez Türkçe Tarih

Bu Tez

12 kez

görüntülendi.

Tarık Zafer TUNAYA

Türkiye'de Siyasal Partiler: İttihat ve Terakki,Bir Çağın,Bir Kuşağın,Bir Partinin Tarihi

İstanbul, 2015, İletişim.

Kitap Türkçe Tarih Siyaset Türkiye Cumhuriyeti 20. yy Osmanlı

Bu Kitap

11 kez

görüntülendi.

Ebru DAVULCU AKBABA

II. Meşrutiyet Dönemi Mizah Basınında Osmanlı Modernleşmesi ve Eleştirel Kodlar

Konya, 2015, Palet Yayınları.

Kitap Türkçe Tarih Edebiyat

Bu Kitap

10 kez

görüntülendi.

Hayriye Muhammedi

Vefa Lisesi'nin eğitim tarihimizdeki yeri ve önemi

, 2006, MASTER.

Tez Türkçe Tarih Eğitim

Bu Tez

10 kez

görüntülendi.

Abdullah BAY

“II. Meşrutiyet Döneminde “Hürriyet” Tartışmaları”

Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi.

Makale Türkçe Tarih 20. yy Osmanlı Anadolu

Bu Makale

9 kez

görüntülendi.

Mustafa GÜNDÜZ

II. Meşrutiyetin Klasik Paradigmaları

İstanbul, 2007, Lotus Yayınevi.

Kitap Türkçe 21. yy

Bu Kitap

8 kez

görüntülendi.

Bülent KARA

“İttihat ve Terakki'nin Siyasal Kimlik Oluşturma Teşebbüsünden Geleceğin Siyasal Dokusuna Mesajlar”

Uluslararası Avrasya Sosyal Bilimler Dergisi.

Makale Türkçe Tarih 20. yy

Bu Makale

7 kez

görüntülendi.

Nurgün KOÇ

“Kültür ve Medeniyet Kavramları Etrafındaki Tartışmalar ve Atatürk’ün Düşünceleri”

Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi.

Makale Türkçe Tarih Türkiye Cumhuriyeti 20. yy Anadolu

Bu Makale

7 kez

görüntülendi.

Evren ALTINKAŞ

“Cumhuriyetin İlk Yıllarında Aydınlar : Kurucu İdeolojinin Seçkinleri”

Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi.

Makale Türkçe Tarih Türkiye Cumhuriyeti 20. yy Anadolu

Bu Makale

6 kez

görüntülendi.

Ziya SOMAR

“Atatürk İnkılaplarının Fikir Kaynakları”

Türk Kültürü Dergisi.

Makale Türkçe

Bu Makale

4 kez

görüntülendi.

Mehmet ÖZDEN

“Atatürk Döneminde Kemalist Metinler: A’râfda Bir Kemalizm: Tekin Alp ve Kemalizm (1936)”

Bilig-Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi.

Makale Türkçe

Bu Makale

3 kez

görüntülendi.

Banu ALTINOVA

1908-1918 Arası Türk Edebiyatında Hatıra Türünün Edebi Özelliklerinin İncelenmesi

Ankara, 2001, MASTER.

Tez Türkçe Tarih Edebiyat

Bu Tez

2 kez

görüntülendi.

Meral Altındal

Osmanlıda Kadın

İstanbul, 1994, Altın Kitaplar Yayınevi.

Kitap Türkçe Tarih Osmanlı Anadolu

Bu Kitap

3 kez

görüntülendi.

Altan ÇETİN

“Memlûk Devleti'nde Savaşın Kültürel Esaslarına Dâir”

Belleten.

Makale Türkçe 10. yy

Bu Makale

11 kez

görüntülendi.

İbrahim Kafesoğlu

“Ziya Gökalp'de Tarihçlik”

Belleten.

Makale Türkçe

Bu Makale

5 kez

görüntülendi.

Mustafa Orçan

Osmanlı'dan Günümüze Modern Türk Tüketim Kültürü

Ankara, 2014, Harf Yayınları.

Kitap Türkçe

Bu Kitap

2 kez

görüntülendi.

Hüseyin ÇİL

Roman sosyolojisi açısından Milli Mücadele romanında kurtuluş söyleminin farklı yansımaları

, 2013, MASTER.

Tez Türkçe Sosyal Bilimler Tarih Sosyoloji

Bu Tez

2 kez

görüntülendi.

Hüseyin ÇİL

Roman sosyolojisi açısından Milli Mücadele romanında kurtuluş söyleminin farklı yansımaları

, 2013, MASTER.

Tez Türkçe Sosyal Bilimler Tarih Sosyoloji

Bu Tez

2 kez

görüntülendi.

Osman Fikri SERTKAYA

“Atatürk'ün Dil Politikası”

Türk Kültürü Dergisi.

Makale Türkçe Tarih 20. yy

Bu Makale

0 kez

görüntülendi.

İ. Ercüment KURAN

“Atatürk ve Türkiye'nin Modernleşmesi”

Türk Kültürü Dergisi.

Makale Türkçe

Bu Makale

0 kez

görüntülendi.

Fethi TEVETOĞLU

“Milliyetçi Atatürk”

Türk Kültürü Dergisi.

Makale Türkçe

Bu Makale

0 kez

görüntülendi.

Necati AKDER

“Ziya Gökalp'e Göre Dil İnkılabı ve Ötesi III: "Dil ve Felsefe"”

Türk Kültürü Dergisi.

Makale Türkçe Sosyal Bilimler Tarih Sosyoloji

Bu Makale

0 kez

görüntülendi.