Efdaleddin TEKİNER

Efdaleddin

TEKİNER

Târîh-i Osmânî Encümeni Kurucularından
EFDALEDDİN (TEKİNER) BEY’İN HAYATI, ESERLERİ VE TARİHÇİLİĞİ ÜZERİNE

Eyup BAŞ
Dr., Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi,
İslâm Tarihi Anabilim Dalı
e-mail: bas@ divinity.ankara.edu.tr

ABSTRACT

Life, Works and Historical Views of Efdaleddin (Tekiner) Bey, One of the Founders of Council of the Ottoman History. This study discusses life, works and historical views of Efdaleddin Bey, who was one of the founding members of the Council of the Ottoman History (Târîh-i Osmânî Encümeni), which contributed to inception of historical studies in the contemporary sense in the Ottoman era. In addition to his official duties, Efdaleddin Bey taught history and geography in a number of schools. His national historical awareness was very strong. He always advocated preservation of all material and intangible cultural values of the Ottoman era, and he assumed various positions in governmental and non-governmental organization working in this field. In the republic era, he served as a member of the Turkish Historical Society for an extended period. His works are remarkable in that they served as the precursors of scientific methods with respect to the way historical materials are evaluated, resourced are used and documents are handled, etc.

Keywords: Efdaleddin (Tekiner) Bey, Council of the Ottoman History (Târîh-i Osmânî Encümeni), Ottoman historical studies, Turkish Historical Society

SUNUŞ

Tarih, konusu itibariyle pek çok insanı gerek okur gerekse yazar olarak kendisine çekmiş bir bilim dalıdır. Bu bilim dalı çerçevesinde gerçekleşen faaliyete yalnızca okur olarak katkı sağlamış olanların ya da okuduklarını sözlü olarak kullanıp birilerine aktarmakla yetinmiş olanların bir dereceye kadar zihinlerde yer etmemiş olmaları doğaldır. Kanaatimizce tarihi yapanların ve yazanların unutulmaları ise o kadar kolay olmamalıdır. Özellikle tarihî bilgilerin nesilden nesile aktarılmasında en önemli rolü üstlenen tarih yazarlarının -aralarında tarihçilik anlayışı bakımından farklılıklar olmakla birlikte- dikkate alınması bir zorunluluk gibidir. Eserleri ayırım yapılmaksızın gerek içerik gerekse metot bakımından incelenmek durumundadır. Ancak bu gerçekleştirilirse, birbirlerinden farklı yönleri ortaya çıkarılabilir ve bir milletin tarihçiliği bütün halinde ele alınabilir.
Bilindiği gibi Osmanlı tarih literatürü oldukça zengindir. İçerisinde oldukça farklı tür ve tarzda kaleme alınmış tarih eserlerini barındırır. Her ne kadar günümüz şartlarındaki gibi bir alanda ihtisaslaşma olmasa da, Osmanlı tarihçileri dediğimiz insanlar, kişisel merakları ya da görevleri gereği söz konusu tarih literatürünün oluşumuna katkı sağlamışlardır.
İşte bunlardan birisi, Osmanlı tarihçiliğinin artık belli bir düzeye geldiği, hatta çağdaş anlamda kurumsallaşma gösterdiği bir dönemde yaşamış ve aktif olarak söz konusu faaliyetlerde yer almış olan Efdaleddin Bey’dir. Târîh-i Osmânî Encümeni’nin kurucu üyelerinden, aynı zamanda bu kurumun Cumhuriyetin ilanından sonra Türk Tarih Kurumu’na dönüştürülmesiyle yine üyeliği devam eden şahsiyetlerinden biridir. Hakkında çok az şey bilinen Efdaleddin Bey’i özellikle tarih alanındaki çalışmaları ve tarihçiliğini bir makale konusu yapmayı uygun bulduk. Bu çalışmamızda, hayatını gerçekten tarih öğrenmek, öğretmek ve yazmakla, hatta Eski Eserleri Koruma Derneği’nin bir üyesi ve başkanı sıfatıyla, ecdad yadigârları üzerine kol-kanat germekle geçirmiş olan Efdaleddin Bey’in biyografisini, eserlerini, ilmî kişiliğini, tarih anlayışı ve tarihçiliğini ortaya koymaya çalışacağız.

1. HAYATI

Efdaleddin Bey’in resmi hayatı ile ilgili ilk elden bilgileri, Sicill-i Ahvâl Defteri’ndeki kayıtlardan ve Emekli Sandığı Arşivi’ndeki sicil dosyasından elde etmekteyiz. Ayrıca onun, Mülkiye tarihine ilişkin bir çalışma hazırladığı sırada Mücellitoğlu Ali Çankaya’ya verdiği otobiyografisini de, hayatı hakkında önemli bir bilgi kaynağı olarak göz önünde bulundurmak gereklidir.
Söz konusu kaynaklara göre Efdaleddin Bey, 1868’de İstanbul Cerrahpaşa’da doğmuştur. Babası Zabtiye Nâzırı Hacı Hâfız Paşa’nın oğlu Hazîne-i Hassa Umûmî müfettişi İsmail Cevad Bey’dir. Validesi, Maraş’ın Beyazıd-zâde ailesinden meşhur şair ve münşî Âmedci Kenan Bey’in kızı Emine Yegâne Hanım’dır. Çocukluk yıllarına dair elimizde pek bilgi bulunmayan Efdaleddin Bey, yeni usül mektebi olarak kurulan Süleymaniye İbtidaî Mektebi’nde ilk; Beyazıd Kaptanpaşa Rüştiyesi’nde orta; Mülkiye Mektebi İdâdî Kısımı’nda da lise öğrenimini tamamlayarak 1893’de Yüksek Kısımı’ndan mezun olmuştur. 24 Mart 1894’de Dâhiliye Nezâreti Mektubî Kalemi Halîfeliği ile memuriyet hayatına girmiş olan Efdaleddin Bey, bir süre sonra Sadaret Âmedi-i Divânı Hümâyûn Kalemi’ne geçmiştir. 1896’dan itibaren birçok okulda da öğretmen olarak görevlendirilmiştir.
Efdaleddin Bey 1910’da, asıl memuriyeti olan Sadâret Âmed-i Hümâyûn Kalemi hulefâlığından, Dâhiliye Nezâreti Muhâberât-ı Umûmiye İdâresi 3. Şube Müdürlüğüne atanmıştır. Bu arada hizmet cedvelinde yer almayan, ancak otobiyografisinde belirttiği bazı görevlendirmeleri söz konusudur. Buna göre Efdaledin Bey, 7 Temmuz 1911’de Donanma Muâvenet-i Milliye Cemiyeti Komiserliği; 15 Eylül 1911’de yeni kurulan Târîh-i Osmânî Encümeni daimî azalığı; 24 Mart 1912’de Dârülfünûn Müntehap âzası olarak Meclis-i Kebîr-i Maârif Âzalığı ile görevlendirilmiştir.
Daha sonra 22 Eylül-3 Kasım 1912 tarihleri arasında çok kısa bir süre Bursa Vali Vekilliği yapmıştır. 29 Ekim 1913’de Dâhiliye Nezâreti Mebâni-i Emîriyye (Resmî Binalar) ve Hapishaneler Umûm Müdürü olarak atanmıştır. Görevde bulunduğu sürede İstanbul Tevkifhânesi, Üsküdar ve Bursa Hapishânelerini yaptırdığını belirtmiştir. İstanbul hükümetinin ilgasına kadar bu görevde kalmış olan Efdaleddin Bey, 20 Mart 1922’de TBMM Hükümetince eski İstanbul Hükümetinin İstanbul’daki Muâmelâtını Tasfiye Komisyonu azalığına getirilmiş, 26 Mayıs 1923’de tekrar Dâhiliye Vekâleti Resmî Binalar ve Hapishaneler Umum Müdürü olarak atanmıştır. Bir yıl sonra ise, Ermeni zenginlerinden Benon Değirmenciyan’ın mübâdeleye tutulmayıp İstanbul’da kalabilmesi için kendisine 4500 lira vermiş olduğu iftirasıyla açığa alınmıştır. Ankara Ağır Ceza Mahkemesi’nce yapılan tahkikat neticesinde suçu sabit görülmeyerek 1 Haziran 1928’de tekrar hizmete alınmış, 14 Ekim 1928’de ise kendi isteğiyle emekliye ayrılmıştır.
Resmî görevlerine ek olarak çeşitli cemiyet, dernek, encümen ve komisyon üyeliklerinde bulunmuş olan Efdaleddin Bey’in, üzerinde durulması gereken önemli faaliyetlerinden biri de Bâb-ı Âlî Kütüphanesi’ndeki evrakın tefrik ve tasnifi için 1916’da oluşturulan Vesâik-i Târihiyye Tasnif Encümeni’nde Ali Emîri Bey ile birlikte yer almış olmasıdır.
Efdaleddin Bey’in, emeklilik sonrasında da sosyal hayatındaki yoğunluk devam etmiştir. 1931’de İstanbul Zahire Borsası idare meclisi üyeliğine, 1936’da Türk Tarih Kurumu üyeliğine, 1940’da Türkiye İlmî Eserleri Koruma Derneği daimi üyeliğine seçilmiş, 27 Mayıs 1917’de kurulan ve Târîh-i Osmânî Encümeni’nin temsilcisi olarak katıldığı İstanbul Muhâfaza-i Âsar-ı Atîka Encümeni (sonra İstanbul Eski Eserleri Koruma Encümeni)’nin de vefatına kadar en eski üyesi sıfatıyla başkanlığını yapmıştır.
Efdaleddin Bey’in yukarıda kaydettiğimiz idarî görevlerinin yanı sıra yürüttüğü yoğun hocalık hayatını ise ayrıca ele almak gerekmektedir. İlk olarak 1896’da Aşîret Mektebi Sınıf-ı Mahsûs’u Ahlâk, Usûl-i İnşâ ve Kavâid dersleri öğretmenliğine atanmıştır. 1897’de Mekteb-i Sultânî’ye Kitâbet-i Türkî, Mülkiye Mektebi İdâdi Kısmı’na Coğrafya-i Umrânî öğretmeni olarak; 1899’da Mercan İdâdisi Tarih öğretmenliğine; 1901’de Dârulfünûn Umûmî ve Osmanlı Tarihi öğretmenliğine atanmıştır. 1902’de yine ek görev olarak Mülkiye Mektebi Yüksek Kısım, Sınâî ve Ticârî Coğrafya ile İstatistik öğretmenliğine görevlendirilmiştir. 25 Aralık 1909’da Mülkiye Mektebi Siyasî Tarih ve Osmanlı Tarihi öğretmenliğine getirilmiş olan Efdaleddin Bey’e, 1911’de Kadastro Mektebi Tersîmât-ı Riyâziye, 1912’de Dârulfünûn Edebiyat Fakültesi Coğrafya, 1913’de Evkâf Mektebi İhtiyat Sınıfı Osmanlı Tarihi öğretmenliği verilmiştir. Bunlara ilaveten 30 Eylül 1914’de kurulan İnas -Kız- Dârulfünûnu Edebiyat Şubesi İslâm Tarihi, Coğrafya ve Lisân-ı Osmânî öğretmenliğine atanmıştır. İstanbul hükümetinin ilgasına kadar bu görevlerde kalmıştır. 14 Ekim 1928’de emekli olduktan sonra uzunca bir süre de Darüşşafaka’da tarih öğretmenliği yapmıştır.
Otuz beş yıllık memuriyet ve otuz dokuz yıllık hocalık hayatını 13 Ağustos 1957’de İstanbul’da noktalamış olan Efdaleddin Bey’in, Emine Hanım (1882-1946) ile olan evliliğinden, Mehmed Haldun (1903-1965), Fatma Zehra (Sonel) (1905-?) ve Ayşe Adviye (Aytaç) (1907-?) isimlerinde üç çocuğu olmuştur.

2. KİŞİLİĞİ, ENTELEKTÜEL VE SOSYAL YÖNÜ

Biyografik bir çalışmanın belki de en zor yanlarından birisi, hakkında araştırma yapılan kişinin şahsiyet ve karakterine ilişkin kısmın yazılmasıdır. Bu durum zaman zaman veri eksikliğinden kaynaklandığı gibi, çoğu zaman da o kişi hakkında yanlış bir kanaat ortaya koyma endişesinden kaynaklanır. Bunun için de yazar, mümkün mertebe onunla görüşmüş ve münasebette bulunmuş insanlara veya yazdıklarına müracaat etme ihtiyacı hisseder. Biz araştırmamızda Efdaleddin Bey’in ailesinden kimseye ulaşamadık. Ancak elimizde, Efdaleddin Bey ile yakın münasebeti olmuş dostlarının, onun vefatı üzerine kaleme aldıkları yazıları mevcuttur. Bu nedenle, eserlerindeki üslup ve ifadelerine dayanarak zihnimizde oluşan kanaatlere geçmeden önce, onu yakından tanıyan Tayyib Gökbilgin, Haluk Y. Şehsuvaroğlu ve Semavi Eyice’nin anlattıklarını dikkate almakta yarar vardır.
Efdaleddin Tekiner’in hayatı ve tarihçiliği üzerinde duran Tayyib Gökbilgin, onu Türk tarihçiliğinin büyük bir kaybı olarak gördüğünü ifade etmiştir. Efdaleddin Bey’in birçok meziyet ve iyi vasfın yanı sıra, tarih hocası, tarih araştırıcısı ve tarih yazarlığı gibi üç vasfı zatında toplamış olduğunu belirten Gökbilgin, onun tarihçiliği ve kişiliğine ilişkin önemli bilgiler de kaydetmiştir.
Buna göre, İstanbul’un tanınmış ve kültürlü bir ailesine mensup bulunan Efdaleddin Bey, daha genç yaşlarından itibaren tarih hocalığını kendisine asıl meslek seçmiştir. Mülkiyede hukuk ve Galatasaray’da tarih tedrisatında bulunuşu onun kısa zamanda müdekkik bir tarih hocası olarak yetişmesine ve tanınmasına yardımcı olmuştur. Daha 30 yaşında iken Dârulfünûn’a Osmanlı Tarihi müderrisi olmuş (1317/1901), Birinci Dünya Harbi başlarına kadar bu vazifede bulunmuş, Abdurrahman Şeref Bey’in reisi bulunduğu Târîh-i Osmânî Encümeni’nde daimi üye olarak yer almıştır.
Gökbilgin, onun bu görevinden “Bugünkü Türk Tarih Kurumu’nun vazife ve faaliyet sahası itibariyle nüvesini teşkil eden encümenin şimdiye kadar, 12 daimi azasından hayatta kalmış kıdemli ve çok kıymetli tek ilim adamı idi” diye bahsetmiştir.
Gökbilgin onun çalışma azmi ve merakını da överek, hayatının son zamanlarında Türk Tarih Kurumu’nun kendisine tevdî ettiği bir vazifeyi tamamlamak için çok acele ettiğinden, seksen yaşını hayli geçmiş olmasına rağmen bir öğrenci edası ve sadakatiyle haftalarca üniversite kütüphanesine devam ederek Silahdar Tarihi’nin basılmamış kısımlarını, muhtelif yazmalar üzerinde tetkik ve mukayese etmek suretiyle ve tenkidli bir şekilde neşre hazırlamış olduğundan bahsetmiştir. Ona göre Efdaleddin Bey, bu sıralarda adeta ölümün yaklaştığını bir önseziyle hissediyor ve milletine son büyük hizmetini tamamlayamamaktan korkuyordu. Kendisini son kez o yılın bayram günü ziyaret ettiğini ve acil şifalar temenni ettiğini belirten Gökbilgin, o son görüşmelerinde üstadın oldukça hasta olmasına rağmen Tarih Kurumu’nun yeniçağ kolu faaliyetlerine sonbaharda tekrar katılmak arzusunda bulunduğunu söylemekten de kendisini alamadığını ifade etmiştir. Efdaleddin Bey’in, tamamlanacak eserleri bir vazife olarak gördüğünü, tarihçi şahsiyetinin de emsalsiz bir örnek olarak gelecek tarihçi nesillere miras halinde intikal ettiğine değinen Gökbilgin, onun manevî bir talebesi ve Türk Tarih Kurumu’nda on dört senelik bir arkadaşı sıfatıyla ebedî istirahatgâhında nur içinde yatmasını dilerken, “hatırasını ta’zîz ve tebcîl etmeği kutsî bir vazife biliriz” demiştir.”
Vefatı üzerine Efdaleddin Bey ile ilgili düşüncelerini dile getirmiş olan bir diğer kişi de Haluk Y. Şehsuvaroğlu’dur. Şehsuvaroğlu, Efdaleddin Bey’in eski ricali, eski İstanbul’u pek iyi tanıyan, hafızaları kuvvetli, sohbetleri tatlı şahsiyetlerin sonuncusu olduğunu ifade etmiştir. Efdaleddin Tekiner’in uzun ömründe, en mühim yeri hocalık mesleğinin teşkil ettiğini belirten Şehsuvaroğlu, memur, muharrir ve tarihşinas olarak da bütün muhitlerde sevilen, hürmet edilen bir şahsiyet olduğuna dikkat çekmiş, etrafındakilere olan muamelesi, nezaketi, kibarlığı ile onu gerçek bir İstanbul beyefendisi olarak tavsif etmiştir.
Efdaleddin Tekiner’in tedris hayatı ve çok derin bilgisine nazaran neşriyatının azlığının ileri sürüldüğüne dikkat çeken Şehsuvaroğlu, onun, şarktaki bazı ilim adamlarının yolunda yürümüş olduğunu, yazmaktan ziyade anlatmayı ve kendisine müracaat edenleri aydınlatmaktan geri kalmamış olduğunu belirtmiştir. Kendisinin de zaman zaman katıldığı sohbetlerinde, eski Bâbıâlî mensuplarına âşina olduklarından, bazı ma’zul vezirlerin hikayelerini dinleyerek o devirlerin devlet adamları ve uleması hakkında bilgiler edindiklerinden bahsetmiştir.
Efdaleddin Tekiner’in, kuruluşundan itibaren intisap ettiği Eski Eserleri Koruma Encümeni’nde, hayatının sonuna kadar vazife gördüğünü ve bu cemiyetin başkanı olarak vefat etttiğini belirten Şehsuvaroğlu, onun uzun ömrü içinde bu hizmetin büyük ve mühim bir yeri olduğuna dikkat çekmiştir. Çünkü ona göre Efdaleddin Bey, İstanbul’u geçmiş zamanlarıyla ve bugünü ile bilen, bütün âbideleri teferruatıyla tanıyan, mevcud olmayan eserlerin yerlerini, mimarî tarzlarını, gördükleri hizmetleri söyleyen, eski konakları, yalıları, inşâ tarihleriyle, sahipleriyle birer birer anlatabilen, hayatta kalmış yegane İstanbullu idi.
Nitekim geçmişte Kapalıçarşı’da çıkmış olan yangınları konu edinen bir yazıda, Efdaleddin Bey’in eserleri kısmında kaydettiğimiz bir yazısı, kültürle ticaretin iç içe girdiği böylesine güzide bir merkeze ait yapılan nadir çalışmalardan biri olarak okurlara hatırlatılmıştır.
Şehsuvaroğlu, Efdaleddin Bey’in babadan kalma bir eski zaman konağında, eski zaman eşyası arasında oturduğunu, sevimli yüzünü çevreleyen bütün bu hatıraların, onu olduğundan daha eski zamanlara aitmiş gibi gösterdiğini ifade etmiştir. Son olarak “Gördüğü, bildiği, yaşadığı zamanların hikâyeleri henüz tükenmeden, hele asla yazılmadan seksen yedi yıllık başının bir daha kalkmamak üzere yastığa düşmesi, dostları, yakınları ve tarih için ne kadar acı oldu” diyerek vefatından duyduğu derin üzüntüyü dile getirmiştir.
Semavi Eyice de, kendisiyle bir süre beraber olmuş biri olarak, Efdaleddin Bey’in gerçek anlamda bir “Bey” ve son İstanbul efendilerinden olduğunu, konuşma üslubu, davranışları ve bilhassa giyinişi ile bunu açıkça belli ettiğini ifade etmiştir. Ancak onu, İstanbul’u yakın tarihi, yapıları ve insanlarına dair engin bilgiye sahip olmasına rağmen, Kapalıçarşı’ya dair bir yazısı dışında bu konuda hemen hemen yazılı hiçbir ürün vermemekle eleştirmiştir.
Bizim de çalışmalarından edindiğimiz intibaya göre onun, öncelikle dinî ve millî hissiyatı son derece güçlü, vatansever, çalışkan bir Osmanlı aydını olduğunu ifade etmemiz gerekir. Efdaleddin Bey’in kişiliğine ilişkin en önemli bulguları, hocası Abdurrahman Şeref Bey hakkında kaleme almış olduğu eserden elde etmekteyiz. Eserde hocasını anlatış tarzından, onun ilme ve ilim adamına son derece hürmetkâr ve vefakâr olduğu; muavini olması nedeniyle de derslerini sürekli takip etmekle hocasını ciddi anlamda örnek almış olduğu rahatlıkla söylenebilir. Hocasının derslerdeki hitap tarzı, konulara giriş ve ele alış tarzı, kendisinde hocalık mesleğini sevmeye etki eden en önemli unsurlardandır. Bahsettiği üzere hocasının her yıl aynı dersin aynı konularında kullandığı hatıra ve hikâyeleri, muhtemelen kendisi de kullanmıştır. Nitekim yukarıda kendisi ile görüşmüş biri olarak kaydettiğimiz Gökbilgin’e ait cümleler, bu tespitlerimizi doğrulamaktadır.
Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu da, otuz beş yıl kadar İstanbul Türk abideleri ve sosyal tarihi hususlarında tükenmez ve sınırsız malumatından daima istifade ettikleri Efdaleddin Bey’in vefatının, gerek memleket gerekse kurumları için yeri doldurulmaz bir kayıp olduğunu belirterek, yukarıda onunla ilgili görüşlerini aktardığımız üç kıymetli tarihçinin mütalaalarını bir kitapçık halinde neşretmiştir.
Efdaleddin Bey, Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler adlı eser için kaleme aldığı kısa otobiyografisinde de, gençliğinde kaleme aldığı birkaç tiyatro eseri ve Mektep mecmuasında basılmış şiirleri olduğundan bahsetmiştir. Buna göre kendisinin edebiyat ve çeşitli sanat dallarına oldukça ilgili olduğunu belirtmek mümkündür.
Bir örnek olması bakımından, Efdaleddin Bey’in, 16 Mart 1942 tarihi itibariyle Türk basınındaki ilk yazılarının üzerinden 50 yıl geçmiş olanlar için yapılan jübilede (6 Şubat 1943), kendisine uzatılan mikrofona söylediği şu şiirini kaydedebiliriz:

Genç çağdayım: Kendimi bir dikenli yolda buldum,
Hıçkırıklar işittim, gül ve bülbül bağlarından,
Felâketler topladım, Anadolu dağlarından,
Uzun sazlı âşıklar diyarında şâir oldum.
Ezgi koydum: Âhlarla figanlarla Türk şiirine,
Öz dilimle haykırdım: “Ey milletim, uyan diye,
Viran yurdun dolaştım, bir şehrinden bir şehrine,
Saç ve sakal ağarttım ben de: “Vatan vatan!” diye.

Bu jübileye katılan 59 kişiden biri olması da, Efdaleddin Bey’in entelektüel çevredeki etkinliği ve saygınlığına işaret etmektedir. Hayatı kısmında daha çok kronolojik olarak vermeye çalıştığımız bilgileri gözden geçirdiğimizde, Efdaleddin Bey’in resmî görevleri yanı sıra birçok okulda dersler vermesi, birçok kurum ve komisyonda üyelik, başkanlık görevlerinde bulunması, onun, çevresinde ne derece etkin, sosyal ilişkileri ne kadar kuvvetli bir kişiliğe sahip olduğunu anlamamıza yardımcı olmaktadır.

2. TARİHÇİLİĞİ

Efdaleddin Bey’in uzun hayatında tarihle meşguliyetinin ayrı bir yeri vardır. İdarî görevleri ve diğer bazı sivil toplum kurumlarındaki aktif faaliyetlerinin yanı sıra, onun öğretmenliklerine dair kaydettiklerimizi hatırlayacak olursak, döneminin vazgeçilmez tarih hocalarından birisi olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz. Bir makale hacmindeki çalışmamızda yer verebildiğimiz kadarıyla üzerinde durduğumuz eserleri göstermektedir ki, Efdaleddin Bey, tarih hocası, tarih araştırıcısı ve tarih yazarlığı gibi üç vasfı zatında toplamış bir kişidir. Bir hayli çalışma kaleme almış olmasına rağmen Efdaleddin Bey’i yakından tanıyanlar, onun yazmaktan çok anlatmayı tecih ettiğinden bahsederek, birikimine göre eserlerini oldukça az bulduklarını belirtmişlerdir.
Efdaleddin Bey’de tarih ilgisinin tam olarak ne zaman ve kimin etkisiyle başladığını tespit edemiyoruz. Ancak kuvvetle muhtemeldir ki bu konudaki ilk etki öncelikle ailesinden gelmiştir. Çünkü ailesi İstanbul’da tanınmış ve kültürlü bir ailedir. Sarayla yakın diyaloğu olan kültürlü bir babadan, geçmiş zamanlara ilişkin pek çok tarihi hikâye, Osmanlı sarayının içinde ve dışında meydana gelmiş pek çok siyasî, kültürel ve sosyal içerikli anekdot dinlemiş olması muhtemeldir. Daha sonra ise kendisinin de zaman zaman ifade ettiği gibi Mülkiye mektebindeki derslerinden itibaren Abdurrahman Şeref Bey’in tarihçi kişiliği, tarihi gerek yazma gerekse anlatmadaki maharetiyle Efdaleddin Bey’in üzerinde oldukça etkili olduğu söylenebilir. Bu etkiyle, daha genç yaşlarından itibaren tarih hocalığını kendisine asıl meslek seçmiştir. Mülkiyede hukuk ve Galatasaray’da tarih hocalığında bulunuşu, onun kısa zamanda titiz bir tarih hocası ve araştırmacısı olarak yetişmesine yardımcı olmuştur. Daha 30 yaşlarında iken de Dârulfünûn’a Osmanlı tarihi hocası olan Efdaleddin Bey, Birinci Dünya Harbi başlarına kadar bu vazifede bulunmuş, Abdurrahman Şeref Bey’in reisi bulunduğu Târîh-i Osmânî Encümeni’nde daimi üye olarak yer almıştır.
Bu gelişmeler onun tarihçiliğine de ciddi anlamda etki etmiştir. Zira bu görevlerden sonra üstlenmiş olduğu sorumluluğun bilinciyle hareket ederek, tarih alanında ilmî üslupla yazılar kaleme almış, dersleri için ciddi ders notları hazırlamış ve bunları kitaplaştırmıştır. Encümenin ana gayesi olan mükemmel bir Osmanlı tarihi yazımı için de, zamanına kadar Osmanlı tarihçiliğinde gördüğü eksiklikleri dile getirerek, yeni vücuda getirilecek kitapta nelere dikkate edileceğini ortaya koymuştur.
Efdaleddin Bey’in, tarihle meşgul olmayı kendisine bir hayat tarzı olarak seçmiş olduğu anlaşılmaktadır. Nitekim emekliliği sonrasında uzunca bir süre tarih dersleri vermeye devam etttiği gibi, vefatına kadar Türk Tarih Kurumu üyeliği ve İstanbul Eski Eserleri Koruma Derneği başkanlığı gibi onu doğrudan tarihle içi içe tutan görevlerden de uzak kalmamıştır.
Anladığımız kadarıyla Efdaleddin Bey, tarihe hizmet etmeyi tarihî bir görev olarak görmüştür. Nitekim çalışmalarının çoğunda didaktik bir tarz sergileyen Efdaleddin Bey, tarihini bilmeyenlerin ana-babalarını bilmeyenler gibi olduklarını defalarca vurgulayarak, tarih öğretiminin gerekliliğine ve önemine dikkat çekmiştir. Ancak ona göre bir milletin gerçek tarihi sadece savaşlar ve fetihler tarihi değil, kültür ve medeniyet tarihidir. Maalesef Osmanlı tarihçileri çoğunlukla tarihin siyasî kısmından ve meşhur olaylarından, bazen de idarî değişikliklerden bahsederek, sosyal yapıyı oluşturan unsurlara dair çok az bilgi vermişlerdir. Bu içtimaî unsurlar kültür, sanat, örf-âdet ve daha pek çok hususları kapsadığı halde, eldeki yazılarda ve kitaplarda pek az yazılmış olduğu için, haklarında yeterli bilgi edinmek kesin olarak mümkün değildir. Bu itibarla Efdaleddin Bey’in ifadesiyle “Türk Osmanlı” tarihinin yazılmış olan vekâyiinin de birçok kısımları eksik bulunmaktadır. Üstelik tarihçilerin çoğu, vekâyinamelerinde inşâ mahareti göstermek için ifadeyi feda etmiş, anlaşılmaz hale sokmuş; birçoğu şehnâme tarzındaki eserlerle işi meddahlığa kadar ileri götürmüş; içtimaî unsurlara dair sayısız hadiseler geçtiği halde bunları önemsiz sayarak bilinmesi gereken hususları ihmal etmişlerdir. Dolayısıyla Türk Osmanlı medeniyet tarihi namına yapılacak araştırmalar malzeme eksikliği nedeniyle verimsiz kalmaktadır.
Efdaleddin Bey, milletin medenî kudretini tesis eden ilim ve sanat tarihinin, söz konusu bakış açısı nedeniyle yeterince aydınlatılamamış olduğu görüşündedir. “Her şeyin bir tarihinin olması tabiîdir” diyen Efdaleddin Bey, örneğin mimarlığın, tabâbetin ve riyâziye gibi fenlerin her birinin birer tarihinin olmasının son derece doğal ve gerekli olduğunu belirtir. Fakat mimarlık tarihi araştırıldığında, mimarbaşılara ait isimlerden başka bir bilgiye sahip olunmadığının görüldüğüne dikkat çeken Efdaleddin Bey, “mimarları bilmekle beraber, bunların çalışma yöntemlerini, sanata vukûfiyetlerini, planlarını tatbik şekillerini bilmek gerekir. Değil sanatın bu teknik işlerini, bazı önemli eserlerin vücuda getirilmesinde ilk olma özelliğine sahip olan üstadlar bile bilinememektedir. Çinili Köşk’ün, Piyale Paşa Camii’nin mimarı kimdir? Bayezid Camii’ni yapan üstadın ismi nedir? Bunları kesin olarak tespit mümkün olamamaktadır.” demektedir.
Aynı şekilde tabâbet tarihinde de hekimbaşıların tayinlerine dair kronolojik bilgilerle yetinildiği görüşündedir. Ona göre, devletin şark ve garpta şan salan ordularına sağlık hizmeti veren hekimler, cerrahlar ve şehirlerde halk sağlığı ile ilgilenen üstadların kimler olduğu bilinmediği gibi bunların çalışma usulleri ve neticeleri de bilinmemektedir. Bilinse dahi asıl önemli olan nokta, Türk Osmanlı tabâbetinin ne yolda tahsil edildiği ve ne gibi evreler geçirdiği, tıbbî buluşlara katkısı ve nasıl terakki ettiğidir ki, bunlar hakkında bilgi edinilememektedir. Sanat tarihi için de durum farklı değildir. 600 Seneyi aşan bir mevcudiyeti tezyin etmiş ve beslemiş olan medeniyet eserlerini vücuda getiren deha ve dinamikler meçhuldür. Hatta en çok bilinen tarihî şahıslara dair bilgiler biraz derinleştirilmek istense, sonuç hüsran olacaktır.
Tarihimizin birçok yönden eksik olduğu gibi mevcut kısmının da eksik olduğu görüşünde olan Efdaleddin Bey’e göre, öncelikle arşivlerdeki vesikalar olmak üzere vakfiyeler, mahkeme sicilleri, fetvâlar, mezar taşları, kitâbeler, para ve mühür koleksiyonları, eserler üzerinde bulunan imzalar ve benzeri işaretler, eksiklikleri tamamlayıcı araçlardır. Ancak bunların henüz layıkıyla tetkik edilememiş olmaları söz konusu maksada ulaşmaya engel teşkil etmektedir. Hâlbuki bahsi geçen vesâik yeterli birikime ve kabiliyete sahip kişilerce incelendiğinde pek çok eksiklik giderilebilir. Efdaleddin Bey burada ifade ettiği görüşlerini vakfiye, mahkeme sicil kaydı, hüccet, ferman ve kitâbe gibi vesîkalardan birer örnek vererek, bunların tarih ilmi bakımından ne kadar kıymetli olduklarını ortaya koymuştur. Bu örneklerdeki muhakeme kabiliyetine baktığımızda onun çok önemli bir belge tarihçisi olduğu da ortaya çıkmaktadır.
Efdaleddin Bey’in tarihçilikle ilgili sıkıntıları Cumhuriyet dönemi için ise farklı boyutlardadır. Bunun temel sebebi yazı çeşitlerine ilişkindir. Zira ona göre yazı çeşitlerini bilmek ve okuyabilmek zaruridir. Türk Osmanlı devletinin celî, nesih, sülüs, rik’a dîvanı, divanî kırması, siyâkat, reyhânî, ta’lik, rik’a ve daha bazı yazı çeşitleri olduğu malumdur. Bu yazıların çoğunu okuyabilecek kişi ise hayli azalmıştır. İbare sökülerek hecelenerek okunsa bile mefhumunu anlamak için ibaresinde kullanılan tabirleri ve devrinin tarihî malumatlarıyla ilişkisini kurmak gereklidir. Bunun için elde bulunan vesikaların pek çoğu okunamadığı gibi, içerikleri da anlaşılamamaktadır. Dolayısıyla Efdaleddin Bey’e göre bir tarihçi öncelikle vesikaları okuyabilmek ve anlamak kudretine sahip olmakla birlikte, vesikaların kıymet ve derecelerini de tayin edebilmelidir. Her kağıt vesika olamıyacağı gibi her vesika da neşre değer mahiyette değildir. Vesika tetkikinde bilhassa tarihî kıymet ve mahiyet aramak lazımdır. Örneğin bir hükümdarın mahremi meşru’u olan karısına yazdığı bir iştiyaknâme vesikadır diye neşrolunmuştur ki, bunun tarih ilmine veya memleket işlerine veya sair tarihî bahislere katiyen taalluku olamadığı için kimseye bir faydası yoktur.
Daha önce 1916 yılında oluşturulan Vesâik-i Tarihiyye Tasnîf Encümeni’nde görev yaparak, Osmanlı arşivini tasnif çalışmalarına katkıda bulunduğunu belirttiğimiz Efdaleddin Bey, tarihî belgelerin kullanımı kadar, çok iyi bir şekilde tasnif edilerek araştırmacıların hizmetine sunulması noktasında da oldukça hassastır.
Ona göre Cumhuriyet devrinden önceki zamana ait olan kısım, genel arşivden ayrılmak suretiyle tarihe mal edilmeli ve en selahiyetli makam olan Tarih Kurumu’nun kontrolüne bırakılmalıdır. Zira sahipsizlikten dolayı yabancı memleketlere kilo ile evrak satıldığı zamanlar da olmuştur.
Efdaleddin Bey daha önce belirttiğimiz gibi, Osmanlı belgelerinde kullanılmış olan başta siyâkat ve dîvânî gibi yazı türlerini, çok az kişinin bilmesinin tehlikeli bir durum olduğu görüşündedir. Çözümü ise bu yazı türlerinin ve vesikacılığın, iyi bilen şahıslarca yeni nesle öğretilmesinde görmüştür. Nitekim bu tecrübeyi vaktiyle Fransa’nın da yaşamış olduğundan bahseden Efdaleddin Bey, büyük ihtilalden sonra kilise ve manastırların kapanması üzerine 18. asır âlimlerinin tarihî tetkikata devam edebilmeleri için, Latin dilini ve Ortaçağ ilimlerini bilen gençler yetiştirmeleri maksadıyla Ecole Nationale des Chartes adlı okulu kurmuş olduklarını belirtmiştir. Efdaleddin Bey’e göre programında paleografi, diplomatik, hukuk tarihi, arşiv tasnifi ve Ortazaman arkeolojisi gibi dersleri bulunan; hedefi arşivist-paleograf yetiştirmek olan böyle bir okula herkesten çok bizim ihtiyacımız vardır. Çünkü harf inkılâbıyla eski yazıların okuyucuları kaybolmaya yüz tutmuş ve eski ilimlere ilişkin bir kısım derslerin öğretimi terkedilmiştir. Türk Osmanlı tarihinin kaynakları olan vesikalar da eski yazı ile yazılmış olduklarından neredeyse okuyucusu kalmamıştır.
Bu noktada Efdaleddin Bey’in şahsının da harf inkılâbından önemli ölçüde etkilenmiş olduğu anlaşılmaktadır. Açıkça herhangi bir yerde ifade etmiş olduğuna rastlamadık, ancak özellikle harf devriminden sonra çok az şey yazmış olduğuna bakılırsa, yeni harflerle yazmaya pek uyum sağlayamadığı anlaşılmaktadır. Fakat kuvvetle muhtemeldir ki eski harflerle kaleme aldığı ve yayınlamadığı pek çok çalışması vardır.
Efdaleddin Bey’in çalışmalarına bir bütün halinde baktığımızda, onun tarihçiliğinde muhakeme gücü ve kabiliyetinin önemli bir yer tuttuğunu görürüz. Çünkü ona göre bilgi olmadan bir şey muhakeme edilemeyeceği gibi, ne kadar engin bilgiye sahip olunursa olunsun tarihî bilgi ve olaylar iyi muhakeme edilmedikçe bir değer ifade etmez. Öz olarak tarih kaynaklarının bağlantılı bir şekilde kritize edilmesinin ve olayların sebep-sonuç ilişkisi içerisinde değerlendirilmesinin kastedildiği bu muhakeme kabiliyetine, Efdaleddin Bey’in örnek alınacak düzeyde sahip olduğunu belirtmek gerekmektedir. Genel olarak her çalışmasında ele aldığı konu hakkında seviyeli bir giriş yapması, konuyu sağlam bir zemine oturtarak tartışması da dikkati çeken üslubudur. Ayrıca her zaman anlaşılır bir anlatım sergilemesi, dili son derece güzel kullanma kabiliyetine sahip olduğunu göstermektedir. Yine onun, günümüz dipnot sistemi tarzında olmasa da, yararlandığı eserleri genel olarak metin içerisinde zikretmeye çalışmasını da, ilmî bir kaygı taşıdığına örnek olarak belirtmek gerekir. Ne var ki Efdaleddin Bey, daha önce de belirttiğimiz gibi yazmaktan çok anlatmayı tercih ettiğinden, özellikle belgelere dayalı çok az çalışma yapmıştır. Özellikle 1928 Harf İnkılâbından sonra birikimini yansıtmakta ciddi bir sıkıntı çektiğini söylemek mümkündür. Zira yayınlanmış çalışmalarının hemen hepsi bu tarihten önce yazmış olduklarıdır.

3. ESERLERİ

A. Kitapları

1.Coğrafya-i Umrânî, Mahmud Bey Matb., İstanbul 1316/1898, XX+370 s.

2. Muhtasar İslâm Tarihi, I. Cilt, Kader Matb., İstanbul 1326/1908, 455 s.

3. Küçük Osmanlı Tarihi, Karabet Matb., İstanbul 1328/1910, 197+2 s.

4.Târîh-i Osmânî Haritaları, Karabet Matb., İstanbul 1329/1911, I+22 s.

5. Abdurrahman Şeref Efendi (Tercüme-i Hâli, Hayat-ı Resmiye ve Husûsiyesi), Halk Matb., İstanbul 1345/1926, 38 s.

B. Makale ve Bildirileri:

1. “Bir Vesîka-i Müellim”, Târîh-i Osmânî Encümeni Mecmuası (TOEM), C. I, cüz: 4, 1 Teşrîn-i evvel 1326 (1910), s. 201–210.

2.“Alemdar Mustafa Paşa”, TOEM, C. II, cüz: 10, 1 Teşrîn-i evvel 1327 (1911), s. 595-603; C. II, cüz: 11, 1 Kânûn-ı evvel 1327 (1911), s. 684-696; C. II, cüz: 12, 1 Şubat 1327 (1911), s. 731-740; C. III, cüz: 13, 1 Nisan 1328 (1912), s. 796-808; C. III, cüz: 14, 1 Haziran 1328 (1912), s. 841-856; C. III, cüz: 15, 1 Ağustos 1328 (1912), s. 905-923; C. III, cüz: 16, 1 Teşrîn-i evvel 1328 (1912), s. 969-976; C. III, cüz: 17, 1 Kânûn-ı evvel 1328 (1912), s. 1033-1046; C. III, cüz: 18, 1 Şubat 1328 (1912), s. 1097-1112; C. IV, cüz: 19, 1 Nisan 1329 (1913), s. 1161-1176; C. IV, cüz: 20, 1 Haziran 1329 (1913), s. 1232-1245; C. IV, cüz: 21, 1 Ağustos 1329 (1913), s. 1304-1327.

3. “İstiklâl-i Osmanî Tarih ve Günü Hakkında Tetkîkat”, TOEM, C. V, cüz: 25, 1 Nisan 1330, (1914), s. 36-48.

4. “Memâlik-i Osmaniye’de Tıbâatin Kıdemi”, TOEM, C. VII, cüz: 40, 1 Teşrîn-i evvel 1332 (1916), s. 242-249.

5. “Osmanlılarda Vatan Muhabbeti”, Mülkiye Mecmuası, C. II, Nr: 10, 1 Teşrîn-i sânî 1325 (1909), s. 37-43.

6. “İstanbul’da Kapalı Çarşı”, Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Belleteni, S. 88, Mayıs 1949, s. 6-8. (İngilizcesi: “The Great Bazar of Istanbul”, TTOK Belleteni, S. 92, Eylül 1949, s. 15-19.

7.“Osmanlı İhtilâlleri”, Mülkiye Mecmuası, C. II, Nr: 11, 1 Kânûn-ı Evvel 1325, s. 45-49; C. II, Nr: 12, 1 Kânûn-ı Sânî 1325, s. 52-57; C. II, Nr: 13, 1 Şubat 1325, s. 53-56; C. III, Nr: 14, 1 Mart 1326, s. 60-64; C. III, Nr: 15, 1 Nisan 1326, s. 56-60; C. III, Nr: 16, 1 Mayıs 1326, s. 55-58; C. III, Nr: 17, 1 Haziran 1326, s. 44-49; C. III, Nr: 18, 1 Temmuz 1326, s. 49-56; C. III, Nr: 19, 1 Ağustos 1326, s. 48-60; C. III, Nr: 20, 1 Eylül 1326, s. 55-64.

8.“Tarih”, Mülkiye Mecmuası, C. I, Nr: 1, 1 Kânûn-ı Sânî 1324, s. 61-64; C. I, Nr: 2, 1 Şubat 1324, s. 63-64; C. I, Nr: 3, 1 Mart 1325, s. 61-64; C. I, Nr: 4, 1 Nisan 1325, s. 63-64; C. I, Nr: 5, 1 Mayıs 1325, s. 61-64; C. I, Nr: 6, 1 Haziran 1325, s. 44-48; C. II, Nr: 7, 1 Ağustos 1325, s. 57-61; C. II, Nr: 8, 1 Eylül 1325, s. 60-62; C. II, Nr: 9, 1 Teşrîn-i evvel 1325, s. 59-64.
9.“Tarihimizde Noksanlar Nasıl Tamamlanabilir?”, III. Türk Tarih Kongresi Bildirileri (Ankara 15-20 Kasım 1943), Ankara 1948, s. 460-469.

10. “Nedim ve Damad İbrahim Paşa’nın Mezarları”, IV. Türk Tarih Kongresi Bildirileri (Ankara 10-14 Kasım 1948), Ankara 1952, s.174-177.

C.İslâm Türk Ansiklopedisi’ndeki Maddeleri

Eşref Edip, İsmail Hakkı İzmirli, Kâmil Miras ve Ömer Rıza Doğrul’dan oluşan bir yazı heyetinin idaresi altında, Âsâr-ı İlmiyye Kütüphanesi’nin yayın organı olarak neşre başlamış olan bu ansiklopedide Efdaleddin Bey; Âmedci, Âmedî, Âsar-ı Atîka, Âsitâne, Âsıme, Âşûra (Sarayda Âşûra Tevzii Merasimi), Âteş-i Rûmî, Âteş Kayığı, Âteş Mehmet Paşa, Âteş Oku, Â’yan, Âyîn, Âyineli Kavak (Aynalı Kavak Kasrı) ve Âzadlu maddelerini yazmıştır.

Geniş bilgi için bkz. Doç. Dr. Eyüp Baş, “Târîh-i Osmânî Encümeni Kurucularından Efdaleddin (Tekiner) Bey’in Hayatı, Eserleri ve Tarihçiliği Üzerine”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. XLVI/2, Ankara 2006.

Târîh-i Osmânî Encümeni Kurucularından
EFDALEDDİN (TEKİNER) BEY’İN HAYATI, ESERLERİ VE TARİHÇİLİĞİ ÜZERİNE

Eyup BAŞ
Dr., Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi,
İslâm Tarihi Anabilim Dalı
e-mail: bas@ divinity.ankara.edu.tr

ABSTRACT

Life, Works and Historical Views of Efdaleddin (Tekiner) Bey, One of the Founders of Council of the Ottoman History. This study discusses life, works and historical views of Efdaleddin Bey, who was one of the founding members of the Council of the Ottoman History (Târîh-i Osmânî Encümeni), which contributed to inception of historical studies in the contemporary sense in the Ottoman era. In addition to his official duties, Efdaleddin Bey taught history and geography in a number of schools. His national historical awareness was very strong. He always advocated preservation of all material and intangible cultural values of the Ottoman era, and he assumed various positions in governmental and non-governmental organization working in this field. In the republic era, he served as a member of the Turkish Historical Society for an extended period. His works are remarkable in that they served as the precursors of scientific methods with respect to the way historical materials are evaluated, resourced are used and documents are handled, etc.

Keywords: Efdaleddin (Tekiner) Bey, Council of the Ottoman History (Târîh-i Osmânî Encümeni), Ottoman historical studies, Turkish Historical Society

SUNUŞ

Tarih, konusu itibariyle pek çok insanı gerek okur gerekse yazar olarak kendisine çekmiş bir bilim dalıdır. Bu bilim dalı çerçevesinde gerçekleşen faaliyete yalnızca okur olarak katkı sağlamış olanların ya da okuduklarını sözlü olarak kullanıp birilerine aktarmakla yetinmiş olanların bir dereceye kadar zihinlerde yer etmemiş olmaları doğaldır. Kanaatimizce tarihi yapanların ve yazanların unutulmaları ise o kadar kolay olmamalıdır. Özellikle tarihî bilgilerin nesilden nesile aktarılmasında en önemli rolü üstlenen tarih yazarlarının -aralarında tarihçilik anlayışı bakımından farklılıklar olmakla birlikte- dikkate alınması bir zorunluluk gibidir. Eserleri ayırım yapılmaksızın gerek içerik gerekse metot bakımından incelenmek durumundadır. Ancak bu gerçekleştirilirse, birbirlerinden farklı yönleri ortaya çıkarılabilir ve bir milletin tarihçiliği bütün halinde ele alınabilir.
Bilindiği gibi Osmanlı tarih literatürü oldukça zengindir. İçerisinde oldukça farklı tür ve tarzda kaleme alınmış tarih eserlerini barındırır. Her ne kadar günümüz şartlarındaki gibi bir alanda ihtisaslaşma olmasa da, Osmanlı tarihçileri dediğimiz insanlar, kişisel merakları ya da görevleri gereği söz konusu tarih literatürünün oluşumuna katkı sağlamışlardır.
İşte bunlardan birisi, Osmanlı tarihçiliğinin artık belli bir düzeye geldiği, hatta çağdaş anlamda kurumsallaşma gösterdiği bir dönemde yaşamış ve aktif olarak söz konusu faaliyetlerde yer almış olan Efdaleddin Bey’dir. Târîh-i Osmânî Encümeni’nin  kurucu üyelerinden, aynı zamanda bu kurumun Cumhuriyetin ilanından sonra Türk Tarih Kurumu’na  dönüştürülmesiyle yine üyeliği devam eden şahsiyetlerinden biridir. Hakkında çok az şey bilinen Efdaleddin Bey’i özellikle tarih alanındaki çalışmaları ve tarihçiliğini bir makale konusu yapmayı uygun bulduk. Bu çalışmamızda, hayatını gerçekten tarih öğrenmek, öğretmek ve yazmakla, hatta Eski Eserleri Koruma Derneği’nin bir üyesi ve başkanı sıfatıyla, ecdad yadigârları üzerine kol-kanat germekle geçirmiş olan Efdaleddin Bey’in biyografisini, eserlerini, ilmî kişiliğini, tarih anlayışı ve tarihçiliğini ortaya koymaya çalışacağız.

1.	HAYATI

Efdaleddin Bey’in resmi hayatı ile ilgili ilk elden bilgileri, Sicill-i Ahvâl Defteri’ndeki  kayıtlardan ve Emekli Sandığı Arşivi’ndeki  sicil dosyasından elde etmekteyiz. Ayrıca onun, Mülkiye tarihine ilişkin bir çalışma hazırladığı sırada Mücellitoğlu Ali Çankaya’ya verdiği otobiyografisini  de, hayatı hakkında önemli bir bilgi kaynağı olarak göz önünde bulundurmak gereklidir.
Söz konusu kaynaklara göre Efdaleddin Bey, 1868’de İstanbul Cerrahpaşa’da doğmuştur. Babası Zabtiye Nâzırı Hacı Hâfız Paşa’nın oğlu Hazîne-i Hassa Umûmî müfettişi İsmail Cevad Bey’dir. Validesi, Maraş’ın Beyazıd-zâde ailesinden meşhur şair ve münşî Âmedci Kenan Bey’in kızı Emine Yegâne Hanım’dır. Çocukluk yıllarına dair elimizde pek bilgi bulunmayan Efdaleddin Bey, yeni usül mektebi olarak kurulan Süleymaniye İbtidaî Mektebi’nde ilk; Beyazıd Kaptanpaşa Rüştiyesi’nde orta; Mülkiye Mektebi İdâdî Kısımı’nda da lise öğrenimini tamamlayarak 1893’de Yüksek Kısımı’ndan mezun olmuştur. 24 Mart 1894’de Dâhiliye Nezâreti Mektubî Kalemi Halîfeliği ile memuriyet hayatına girmiş olan Efdaleddin Bey, bir süre sonra Sadaret Âmedi-i Divânı Hümâyûn Kalemi’ne  geçmiştir.  1896’dan itibaren birçok okulda da öğretmen olarak görevlendirilmiştir.
Efdaleddin Bey 1910’da, asıl memuriyeti olan Sadâret Âmed-i Hümâyûn Kalemi hulefâlığından, Dâhiliye Nezâreti Muhâberât-ı Umûmiye İdâresi 3. Şube Müdürlüğüne atanmıştır.  Bu arada hizmet cedvelinde yer almayan, ancak otobiyografisinde belirttiği bazı görevlendirmeleri söz konusudur. Buna göre Efdaledin Bey, 7 Temmuz 1911’de Donanma Muâvenet-i Milliye Cemiyeti Komiserliği; 15 Eylül 1911’de yeni kurulan Târîh-i Osmânî Encümeni daimî azalığı; 24 Mart 1912’de Dârülfünûn Müntehap âzası olarak Meclis-i Kebîr-i Maârif Âzalığı ile görevlendirilmiştir. 
Daha sonra 22 Eylül-3 Kasım 1912 tarihleri arasında çok kısa bir süre Bursa Vali Vekilliği yapmıştır.  29 Ekim 1913’de Dâhiliye Nezâreti Mebâni-i Emîriyye (Resmî Binalar) ve Hapishaneler Umûm Müdürü olarak atanmıştır. Görevde bulunduğu sürede İstanbul Tevkifhânesi, Üsküdar ve Bursa Hapishânelerini yaptırdığını belirtmiştir.  İstanbul hükümetinin ilgasına kadar bu görevde kalmış olan Efdaleddin Bey, 20 Mart 1922’de TBMM Hükümetince eski İstanbul Hükümetinin İstanbul’daki Muâmelâtını Tasfiye Komisyonu azalığına getirilmiş, 26 Mayıs 1923’de tekrar Dâhiliye Vekâleti Resmî Binalar ve Hapishaneler Umum Müdürü olarak atanmıştır. Bir yıl sonra ise, Ermeni zenginlerinden Benon Değirmenciyan’ın mübâdeleye tutulmayıp İstanbul’da kalabilmesi için kendisine 4500 lira vermiş olduğu iftirasıyla açığa alınmıştır. Ankara Ağır Ceza Mahkemesi’nce yapılan tahkikat neticesinde suçu sabit görülmeyerek 1 Haziran 1928’de tekrar hizmete alınmış, 14 Ekim 1928’de ise kendi isteğiyle emekliye ayrılmıştır. 
Resmî görevlerine ek olarak çeşitli cemiyet, dernek, encümen ve komisyon üyeliklerinde bulunmuş olan Efdaleddin Bey’in, üzerinde durulması gereken önemli faaliyetlerinden biri de Bâb-ı Âlî Kütüphanesi’ndeki evrakın tefrik ve tasnifi için 1916’da oluşturulan Vesâik-i Târihiyye Tasnif Encümeni’nde Ali Emîri Bey ile birlikte yer almış olmasıdır. 
 Efdaleddin Bey’in, emeklilik sonrasında da sosyal hayatındaki yoğunluk devam etmiştir. 1931’de İstanbul Zahire Borsası idare meclisi üyeliğine, 1936’da Türk Tarih Kurumu üyeliğine, 1940’da Türkiye İlmî Eserleri Koruma Derneği daimi üyeliğine seçilmiş, 27 Mayıs 1917’de kurulan ve Târîh-i Osmânî Encümeni’nin temsilcisi olarak katıldığı İstanbul Muhâfaza-i Âsar-ı Atîka Encümeni (sonra İstanbul Eski Eserleri Koruma Encümeni)’nin de vefatına kadar en eski üyesi sıfatıyla başkanlığını yapmıştır. 
Efdaleddin Bey’in yukarıda kaydettiğimiz idarî görevlerinin yanı sıra yürüttüğü yoğun hocalık hayatını ise ayrıca ele almak gerekmektedir. İlk olarak 1896’da Aşîret Mektebi Sınıf-ı Mahsûs’u Ahlâk, Usûl-i İnşâ ve Kavâid dersleri öğretmenliğine atanmıştır. 1897’de Mekteb-i Sultânî’ye Kitâbet-i Türkî, Mülkiye Mektebi İdâdi Kısmı’na Coğrafya-i Umrânî öğretmeni olarak; 1899’da Mercan İdâdisi Tarih öğretmenliğine; 1901’de Dârulfünûn Umûmî ve Osmanlı Tarihi öğretmenliğine atanmıştır. 1902’de yine ek görev olarak Mülkiye Mektebi Yüksek Kısım, Sınâî ve Ticârî Coğrafya ile İstatistik öğretmenliğine görevlendirilmiştir. 25 Aralık 1909’da Mülkiye Mektebi Siyasî Tarih ve Osmanlı Tarihi öğretmenliğine getirilmiş olan Efdaleddin Bey’e, 1911’de Kadastro Mektebi Tersîmât-ı Riyâziye, 1912’de Dârulfünûn Edebiyat Fakültesi Coğrafya, 1913’de Evkâf Mektebi İhtiyat Sınıfı Osmanlı Tarihi öğretmenliği verilmiştir. Bunlara ilaveten 30 Eylül 1914’de kurulan İnas -Kız- Dârulfünûnu Edebiyat Şubesi İslâm Tarihi, Coğrafya ve Lisân-ı Osmânî öğretmenliğine atanmıştır. İstanbul hükümetinin ilgasına kadar bu görevlerde kalmıştır. 14 Ekim 1928’de emekli olduktan sonra uzunca bir süre de Darüşşafaka’da tarih öğretmenliği yapmıştır. 
 Otuz beş yıllık memuriyet ve otuz dokuz yıllık hocalık hayatını 13 Ağustos 1957’de İstanbul’da noktalamış olan Efdaleddin Bey’in, Emine Hanım (1882-1946)  ile olan evliliğinden, Mehmed Haldun (1903-1965), Fatma Zehra (Sonel) (1905-?) ve Ayşe Adviye (Aytaç) (1907-?) isimlerinde üç çocuğu olmuştur.

2.	KİŞİLİĞİ, ENTELEKTÜEL VE SOSYAL YÖNÜ

Biyografik bir çalışmanın belki de en zor yanlarından birisi, hakkında araştırma yapılan kişinin şahsiyet ve karakterine ilişkin kısmın yazılmasıdır. Bu durum zaman zaman veri eksikliğinden kaynaklandığı gibi, çoğu zaman da o kişi hakkında yanlış bir kanaat ortaya koyma endişesinden kaynaklanır. Bunun için de yazar, mümkün mertebe onunla görüşmüş ve münasebette bulunmuş insanlara veya yazdıklarına müracaat etme ihtiyacı hisseder. Biz araştırmamızda Efdaleddin Bey’in ailesinden kimseye ulaşamadık. Ancak elimizde, Efdaleddin Bey ile yakın münasebeti olmuş dostlarının, onun vefatı üzerine kaleme aldıkları yazıları mevcuttur. Bu nedenle, eserlerindeki üslup ve ifadelerine dayanarak zihnimizde oluşan kanaatlere geçmeden önce, onu yakından tanıyan Tayyib Gökbilgin, Haluk Y. Şehsuvaroğlu ve Semavi Eyice’nin anlattıklarını dikkate almakta yarar vardır.
Efdaleddin Tekiner’in hayatı ve tarihçiliği üzerinde duran Tayyib Gökbilgin,  onu Türk tarihçiliğinin büyük bir kaybı olarak gördüğünü ifade etmiştir. Efdaleddin Bey’in birçok meziyet ve iyi vasfın yanı sıra, tarih hocası, tarih araştırıcısı ve tarih yazarlığı gibi üç vasfı zatında toplamış olduğunu belirten Gökbilgin, onun tarihçiliği ve kişiliğine ilişkin önemli bilgiler de kaydetmiştir.
 Buna göre, İstanbul’un tanınmış ve kültürlü bir ailesine mensup bulunan Efdaleddin Bey, daha genç yaşlarından itibaren tarih hocalığını kendisine asıl meslek seçmiştir. Mülkiyede hukuk ve Galatasaray’da tarih tedrisatında bulunuşu onun kısa zamanda müdekkik bir tarih hocası olarak yetişmesine ve tanınmasına yardımcı olmuştur. Daha 30 yaşında iken Dârulfünûn’a Osmanlı Tarihi müderrisi olmuş (1317/1901), Birinci Dünya Harbi başlarına kadar bu vazifede bulunmuş, Abdurrahman Şeref Bey’in reisi bulunduğu Târîh-i Osmânî Encümeni’nde daimi üye olarak yer almıştır.
Gökbilgin, onun bu görevinden “Bugünkü Türk Tarih Kurumu’nun vazife ve faaliyet sahası itibariyle nüvesini teşkil eden encümenin şimdiye kadar, 12 daimi azasından hayatta kalmış kıdemli ve çok kıymetli tek ilim adamı idi” diye bahsetmiştir. 
Gökbilgin onun çalışma azmi ve merakını da överek, hayatının son zamanlarında Türk Tarih Kurumu’nun kendisine tevdî ettiği bir vazifeyi tamamlamak için çok acele ettiğinden, seksen yaşını hayli geçmiş olmasına rağmen bir öğrenci edası ve sadakatiyle haftalarca üniversite kütüphanesine devam ederek Silahdar Tarihi’nin basılmamış kısımlarını, muhtelif yazmalar üzerinde tetkik ve mukayese etmek suretiyle ve tenkidli bir şekilde neşre hazırlamış olduğundan bahsetmiştir. Ona göre Efdaleddin Bey, bu sıralarda adeta ölümün yaklaştığını bir önseziyle hissediyor ve milletine son büyük hizmetini tamamlayamamaktan korkuyordu. Kendisini son kez o yılın bayram günü ziyaret ettiğini ve acil şifalar temenni ettiğini belirten Gökbilgin, o son görüşmelerinde üstadın oldukça hasta olmasına rağmen Tarih Kurumu’nun yeniçağ kolu faaliyetlerine sonbaharda tekrar katılmak arzusunda bulunduğunu söylemekten de kendisini alamadığını ifade etmiştir. Efdaleddin Bey’in, tamamlanacak eserleri bir vazife olarak gördüğünü, tarihçi şahsiyetinin de emsalsiz bir örnek olarak gelecek tarihçi nesillere miras halinde intikal ettiğine değinen Gökbilgin, onun manevî bir talebesi ve Türk Tarih Kurumu’nda on dört senelik bir arkadaşı sıfatıyla ebedî istirahatgâhında nur içinde yatmasını dilerken, “hatırasını ta’zîz ve tebcîl etmeği kutsî bir vazife biliriz” demiştir.” 
Vefatı üzerine Efdaleddin Bey ile ilgili düşüncelerini dile getirmiş olan bir diğer kişi de Haluk Y. Şehsuvaroğlu’dur. Şehsuvaroğlu, Efdaleddin Bey’in eski ricali, eski İstanbul’u pek iyi tanıyan, hafızaları kuvvetli, sohbetleri tatlı şahsiyetlerin sonuncusu olduğunu ifade etmiştir. Efdaleddin Tekiner’in uzun ömründe, en mühim yeri hocalık mesleğinin teşkil ettiğini belirten Şehsuvaroğlu, memur, muharrir ve tarihşinas olarak da bütün muhitlerde sevilen, hürmet edilen bir şahsiyet olduğuna dikkat çekmiş, etrafındakilere olan muamelesi, nezaketi, kibarlığı ile onu gerçek bir İstanbul beyefendisi olarak tavsif etmiştir. 
Efdaleddin Tekiner’in tedris hayatı ve çok derin bilgisine nazaran neşriyatının azlığının ileri sürüldüğüne dikkat çeken Şehsuvaroğlu, onun, şarktaki bazı ilim adamlarının yolunda yürümüş olduğunu, yazmaktan ziyade anlatmayı ve kendisine müracaat edenleri aydınlatmaktan geri kalmamış olduğunu belirtmiştir. Kendisinin de zaman zaman katıldığı sohbetlerinde, eski Bâbıâlî mensuplarına âşina olduklarından, bazı ma’zul vezirlerin hikayelerini dinleyerek o devirlerin devlet adamları ve uleması hakkında bilgiler edindiklerinden bahsetmiştir. 
Efdaleddin Tekiner’in, kuruluşundan itibaren intisap ettiği Eski Eserleri Koruma Encümeni’nde, hayatının sonuna kadar vazife gördüğünü ve bu cemiyetin başkanı olarak vefat etttiğini belirten Şehsuvaroğlu, onun uzun ömrü içinde bu hizmetin büyük ve mühim bir yeri olduğuna dikkat çekmiştir. Çünkü ona göre Efdaleddin Bey, İstanbul’u geçmiş zamanlarıyla ve bugünü ile bilen, bütün âbideleri teferruatıyla tanıyan, mevcud olmayan eserlerin yerlerini, mimarî tarzlarını, gördükleri hizmetleri söyleyen, eski konakları, yalıları, inşâ tarihleriyle, sahipleriyle birer birer anlatabilen, hayatta kalmış yegane İstanbullu idi. 
Nitekim geçmişte Kapalıçarşı’da çıkmış olan yangınları konu edinen bir yazıda, Efdaleddin Bey’in eserleri kısmında kaydettiğimiz bir yazısı, kültürle ticaretin iç içe girdiği böylesine güzide bir merkeze ait yapılan nadir çalışmalardan biri olarak okurlara hatırlatılmıştır. 
Şehsuvaroğlu, Efdaleddin Bey’in babadan kalma bir eski zaman konağında, eski zaman eşyası arasında oturduğunu, sevimli yüzünü çevreleyen bütün bu hatıraların, onu olduğundan daha eski zamanlara aitmiş gibi gösterdiğini ifade etmiştir. Son olarak “Gördüğü, bildiği, yaşadığı zamanların hikâyeleri henüz tükenmeden, hele asla yazılmadan seksen yedi yıllık başının bir daha kalkmamak üzere yastığa düşmesi, dostları, yakınları ve tarih için ne kadar acı oldu” diyerek vefatından duyduğu derin üzüntüyü dile getirmiştir. 
Semavi Eyice de,  kendisiyle bir süre beraber olmuş biri olarak, Efdaleddin Bey’in gerçek anlamda bir “Bey” ve son İstanbul efendilerinden olduğunu, konuşma üslubu, davranışları ve bilhassa giyinişi ile bunu açıkça belli ettiğini ifade etmiştir. Ancak onu, İstanbul’u yakın tarihi, yapıları ve insanlarına dair engin bilgiye sahip olmasına rağmen, Kapalıçarşı’ya dair bir yazısı dışında bu konuda hemen hemen yazılı hiçbir ürün vermemekle eleştirmiştir. 
Bizim de çalışmalarından edindiğimiz intibaya göre onun, öncelikle dinî ve millî hissiyatı son derece güçlü, vatansever, çalışkan bir Osmanlı aydını olduğunu ifade etmemiz gerekir. Efdaleddin Bey’in kişiliğine ilişkin en önemli bulguları, hocası Abdurrahman Şeref Bey hakkında kaleme almış olduğu eserden elde etmekteyiz. Eserde hocasını anlatış tarzından, onun ilme ve ilim adamına son derece hürmetkâr ve vefakâr olduğu; muavini olması nedeniyle de derslerini sürekli takip etmekle hocasını ciddi anlamda örnek almış olduğu rahatlıkla söylenebilir. Hocasının derslerdeki hitap tarzı, konulara giriş ve ele alış tarzı, kendisinde hocalık mesleğini sevmeye etki eden en önemli unsurlardandır. Bahsettiği üzere hocasının her yıl aynı dersin aynı konularında kullandığı hatıra ve hikâyeleri, muhtemelen kendisi de kullanmıştır. Nitekim yukarıda kendisi ile görüşmüş biri olarak kaydettiğimiz Gökbilgin’e ait cümleler, bu tespitlerimizi doğrulamaktadır.
Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu da, otuz beş yıl kadar İstanbul Türk abideleri ve sosyal tarihi hususlarında tükenmez ve sınırsız malumatından daima istifade ettikleri Efdaleddin Bey’in vefatının, gerek memleket gerekse kurumları için yeri doldurulmaz bir kayıp olduğunu belirterek, yukarıda onunla ilgili görüşlerini aktardığımız üç kıymetli tarihçinin mütalaalarını bir kitapçık halinde neşretmiştir. 
Efdaleddin Bey, Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler adlı eser için kaleme aldığı kısa otobiyografisinde de, gençliğinde kaleme aldığı birkaç tiyatro eseri ve Mektep mecmuasında basılmış şiirleri olduğundan bahsetmiştir. Buna göre kendisinin edebiyat ve çeşitli sanat dallarına oldukça ilgili olduğunu belirtmek mümkündür. 
Bir örnek olması bakımından, Efdaleddin Bey’in, 16 Mart 1942 tarihi itibariyle Türk basınındaki ilk yazılarının üzerinden 50 yıl geçmiş olanlar için yapılan jübilede (6 Şubat 1943), kendisine uzatılan mikrofona söylediği şu şiirini kaydedebiliriz:

Genç çağdayım: Kendimi bir dikenli yolda buldum,
Hıçkırıklar işittim, gül ve bülbül bağlarından,
Felâketler topladım, Anadolu dağlarından,
Uzun sazlı âşıklar diyarında şâir oldum.
Ezgi koydum: Âhlarla figanlarla Türk şiirine,
Öz dilimle haykırdım: “Ey milletim, uyan diye,
Viran yurdun dolaştım, bir şehrinden bir şehrine,
Saç ve sakal ağarttım ben de: “Vatan vatan!” diye.

Bu jübileye katılan 59 kişiden biri olması da, Efdaleddin Bey’in entelektüel çevredeki etkinliği ve saygınlığına işaret etmektedir. Hayatı kısmında daha çok kronolojik olarak vermeye çalıştığımız bilgileri gözden geçirdiğimizde, Efdaleddin Bey’in resmî görevleri yanı sıra birçok okulda dersler vermesi, birçok kurum ve komisyonda üyelik, başkanlık görevlerinde bulunması, onun, çevresinde ne derece etkin, sosyal ilişkileri ne kadar kuvvetli bir kişiliğe sahip olduğunu anlamamıza yardımcı olmaktadır.

2.	TARİHÇİLİĞİ

Efdaleddin Bey’in uzun hayatında tarihle meşguliyetinin ayrı bir yeri vardır. İdarî görevleri ve diğer bazı sivil toplum kurumlarındaki aktif faaliyetlerinin yanı sıra, onun öğretmenliklerine dair kaydettiklerimizi hatırlayacak olursak, döneminin vazgeçilmez tarih hocalarından birisi olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz. Bir makale hacmindeki çalışmamızda yer verebildiğimiz kadarıyla üzerinde durduğumuz eserleri göstermektedir ki, Efdaleddin Bey, tarih hocası, tarih araştırıcısı ve tarih yazarlığı gibi üç vasfı zatında toplamış bir kişidir. Bir hayli çalışma kaleme almış olmasına rağmen Efdaleddin Bey’i yakından tanıyanlar, onun yazmaktan çok anlatmayı tecih ettiğinden bahsederek, birikimine göre eserlerini oldukça az bulduklarını belirtmişlerdir. 
Efdaleddin Bey’de tarih ilgisinin tam olarak ne zaman ve kimin etkisiyle başladığını tespit edemiyoruz. Ancak kuvvetle muhtemeldir ki bu konudaki ilk etki öncelikle ailesinden gelmiştir. Çünkü ailesi İstanbul’da tanınmış ve kültürlü bir ailedir. Sarayla yakın diyaloğu olan kültürlü bir babadan, geçmiş zamanlara ilişkin pek çok tarihi hikâye, Osmanlı sarayının içinde ve dışında meydana gelmiş pek çok siyasî, kültürel ve sosyal içerikli anekdot dinlemiş olması muhtemeldir. Daha sonra ise kendisinin de zaman zaman ifade ettiği gibi Mülkiye mektebindeki derslerinden itibaren Abdurrahman Şeref Bey’in tarihçi kişiliği, tarihi gerek yazma gerekse anlatmadaki maharetiyle Efdaleddin Bey’in üzerinde oldukça etkili olduğu söylenebilir. Bu etkiyle, daha genç yaşlarından itibaren tarih hocalığını kendisine asıl meslek seçmiştir. Mülkiyede hukuk ve Galatasaray’da tarih hocalığında bulunuşu, onun kısa zamanda titiz bir tarih hocası ve araştırmacısı olarak yetişmesine yardımcı olmuştur. Daha 30 yaşlarında iken de Dârulfünûn’a Osmanlı tarihi hocası olan Efdaleddin Bey, Birinci Dünya Harbi başlarına kadar bu vazifede bulunmuş, Abdurrahman Şeref Bey’in reisi bulunduğu Târîh-i Osmânî Encümeni’nde daimi üye olarak yer almıştır.
Bu gelişmeler onun tarihçiliğine de ciddi anlamda etki etmiştir. Zira bu görevlerden sonra üstlenmiş olduğu sorumluluğun bilinciyle hareket ederek, tarih alanında ilmî üslupla yazılar kaleme almış, dersleri için ciddi ders notları hazırlamış ve bunları kitaplaştırmıştır. Encümenin ana gayesi olan mükemmel bir Osmanlı tarihi yazımı için de, zamanına kadar Osmanlı tarihçiliğinde gördüğü eksiklikleri dile getirerek, yeni vücuda getirilecek kitapta nelere dikkate edileceğini ortaya koymuştur.
Efdaleddin Bey’in, tarihle meşgul olmayı kendisine bir hayat tarzı olarak seçmiş olduğu anlaşılmaktadır. Nitekim emekliliği sonrasında uzunca bir süre tarih dersleri vermeye devam etttiği gibi, vefatına kadar Türk Tarih Kurumu üyeliği ve İstanbul Eski Eserleri Koruma Derneği başkanlığı gibi onu doğrudan tarihle içi içe tutan görevlerden de uzak kalmamıştır.
Anladığımız kadarıyla Efdaleddin Bey, tarihe hizmet etmeyi tarihî bir görev olarak görmüştür. Nitekim çalışmalarının çoğunda didaktik bir tarz sergileyen Efdaleddin Bey, tarihini bilmeyenlerin ana-babalarını bilmeyenler gibi olduklarını defalarca vurgulayarak, tarih öğretiminin gerekliliğine ve önemine dikkat çekmiştir. Ancak ona göre bir milletin gerçek tarihi sadece savaşlar ve fetihler tarihi değil, kültür ve medeniyet tarihidir. Maalesef Osmanlı tarihçileri çoğunlukla tarihin siyasî kısmından ve meşhur olaylarından, bazen de idarî değişikliklerden bahsederek, sosyal yapıyı oluşturan unsurlara dair çok az bilgi vermişlerdir. Bu içtimaî unsurlar kültür, sanat, örf-âdet ve daha pek çok hususları kapsadığı halde, eldeki yazılarda ve kitaplarda pek az yazılmış olduğu için, haklarında yeterli bilgi edinmek kesin olarak mümkün değildir. Bu itibarla Efdaleddin Bey’in ifadesiyle “Türk Osmanlı” tarihinin yazılmış olan vekâyiinin de birçok kısımları eksik bulunmaktadır. Üstelik tarihçilerin çoğu, vekâyinamelerinde inşâ mahareti göstermek için ifadeyi feda etmiş, anlaşılmaz hale sokmuş; birçoğu şehnâme tarzındaki eserlerle işi meddahlığa kadar ileri götürmüş; içtimaî unsurlara dair sayısız hadiseler geçtiği halde bunları önemsiz sayarak bilinmesi gereken hususları ihmal etmişlerdir. Dolayısıyla Türk Osmanlı medeniyet tarihi namına yapılacak araştırmalar malzeme eksikliği nedeniyle verimsiz kalmaktadır. 
Efdaleddin Bey, milletin medenî kudretini tesis eden ilim ve sanat tarihinin, söz konusu bakış açısı nedeniyle yeterince aydınlatılamamış olduğu görüşündedir. “Her şeyin bir tarihinin olması tabiîdir” diyen Efdaleddin Bey, örneğin mimarlığın, tabâbetin ve riyâziye gibi fenlerin her birinin birer tarihinin olmasının son derece doğal ve gerekli olduğunu belirtir. Fakat mimarlık tarihi araştırıldığında, mimarbaşılara ait isimlerden başka bir bilgiye sahip olunmadığının görüldüğüne dikkat çeken Efdaleddin Bey, “mimarları bilmekle beraber, bunların çalışma yöntemlerini, sanata vukûfiyetlerini, planlarını tatbik şekillerini bilmek gerekir. Değil sanatın bu teknik işlerini, bazı önemli eserlerin vücuda getirilmesinde ilk olma özelliğine sahip olan üstadlar bile bilinememektedir. Çinili Köşk’ün,  Piyale Paşa Camii’nin mimarı kimdir?  Bayezid Camii’ni yapan üstadın ismi nedir?  Bunları kesin olarak tespit mümkün olamamaktadır.” demektedir. 
Aynı şekilde tabâbet tarihinde de hekimbaşıların tayinlerine dair kronolojik bilgilerle yetinildiği görüşündedir. Ona göre, devletin şark ve garpta şan salan ordularına sağlık hizmeti veren hekimler, cerrahlar ve şehirlerde halk sağlığı ile ilgilenen üstadların kimler olduğu bilinmediği gibi bunların çalışma usulleri ve neticeleri de bilinmemektedir. Bilinse dahi asıl önemli olan nokta, Türk Osmanlı tabâbetinin ne yolda tahsil edildiği ve ne gibi evreler geçirdiği, tıbbî buluşlara katkısı ve nasıl terakki ettiğidir ki, bunlar hakkında bilgi edinilememektedir. Sanat tarihi için de durum farklı değildir. 600 Seneyi aşan bir mevcudiyeti tezyin etmiş ve beslemiş olan medeniyet eserlerini vücuda getiren deha ve dinamikler meçhuldür. Hatta en çok bilinen tarihî şahıslara dair bilgiler biraz derinleştirilmek istense, sonuç hüsran olacaktır. 
Tarihimizin birçok yönden eksik olduğu gibi mevcut kısmının da eksik olduğu görüşünde olan Efdaleddin Bey’e göre, öncelikle arşivlerdeki vesikalar olmak üzere vakfiyeler, mahkeme sicilleri, fetvâlar, mezar taşları, kitâbeler, para ve mühür koleksiyonları, eserler üzerinde bulunan imzalar ve benzeri işaretler, eksiklikleri tamamlayıcı araçlardır. Ancak bunların henüz layıkıyla tetkik edilememiş olmaları söz konusu maksada ulaşmaya engel teşkil etmektedir. Hâlbuki bahsi geçen vesâik yeterli birikime ve kabiliyete sahip kişilerce incelendiğinde pek çok eksiklik giderilebilir. Efdaleddin Bey burada ifade ettiği görüşlerini vakfiye, mahkeme sicil kaydı, hüccet, ferman ve kitâbe gibi vesîkalardan birer örnek vererek, bunların tarih ilmi bakımından ne kadar kıymetli olduklarını ortaya koymuştur.  Bu örneklerdeki muhakeme kabiliyetine baktığımızda onun çok önemli bir belge tarihçisi olduğu da ortaya çıkmaktadır.
Efdaleddin Bey’in tarihçilikle ilgili sıkıntıları Cumhuriyet dönemi için ise farklı boyutlardadır. Bunun temel sebebi yazı çeşitlerine ilişkindir. Zira ona göre yazı çeşitlerini bilmek ve okuyabilmek zaruridir. Türk Osmanlı devletinin celî, nesih, sülüs, rik’a dîvanı, divanî kırması, siyâkat, reyhânî, ta’lik, rik’a ve daha bazı yazı çeşitleri olduğu malumdur. Bu yazıların çoğunu okuyabilecek kişi ise hayli azalmıştır. İbare sökülerek hecelenerek okunsa bile mefhumunu anlamak için ibaresinde kullanılan tabirleri ve devrinin tarihî malumatlarıyla ilişkisini kurmak gereklidir. Bunun için elde bulunan vesikaların pek çoğu okunamadığı gibi, içerikleri da anlaşılamamaktadır. Dolayısıyla Efdaleddin Bey’e göre bir tarihçi öncelikle vesikaları okuyabilmek ve anlamak kudretine sahip olmakla birlikte, vesikaların kıymet ve derecelerini de tayin edebilmelidir. Her kağıt vesika olamıyacağı gibi her vesika da neşre değer mahiyette değildir. Vesika tetkikinde bilhassa tarihî kıymet ve mahiyet aramak lazımdır. Örneğin bir hükümdarın mahremi meşru’u olan karısına yazdığı bir iştiyaknâme vesikadır diye neşrolunmuştur ki, bunun tarih ilmine veya memleket işlerine veya sair tarihî bahislere katiyen taalluku olamadığı için kimseye bir faydası yoktur. 
Daha önce 1916 yılında oluşturulan Vesâik-i Tarihiyye Tasnîf Encümeni’nde görev yaparak, Osmanlı arşivini tasnif çalışmalarına katkıda bulunduğunu belirttiğimiz Efdaleddin Bey, tarihî belgelerin kullanımı kadar, çok iyi bir şekilde tasnif edilerek araştırmacıların hizmetine sunulması noktasında da oldukça hassastır.
Ona göre Cumhuriyet devrinden önceki zamana ait olan kısım, genel arşivden ayrılmak suretiyle tarihe mal edilmeli ve en selahiyetli makam olan Tarih Kurumu’nun kontrolüne bırakılmalıdır. Zira sahipsizlikten dolayı yabancı memleketlere kilo ile evrak satıldığı zamanlar da olmuştur.
Efdaleddin Bey daha önce belirttiğimiz gibi, Osmanlı belgelerinde kullanılmış olan başta siyâkat ve dîvânî gibi yazı türlerini, çok az kişinin bilmesinin tehlikeli bir durum olduğu görüşündedir. Çözümü ise bu yazı türlerinin ve vesikacılığın, iyi bilen şahıslarca yeni nesle öğretilmesinde görmüştür. Nitekim bu tecrübeyi vaktiyle Fransa’nın da yaşamış olduğundan bahseden Efdaleddin Bey, büyük ihtilalden sonra kilise ve manastırların kapanması üzerine 18. asır âlimlerinin tarihî tetkikata devam edebilmeleri için, Latin dilini ve Ortaçağ ilimlerini bilen gençler yetiştirmeleri maksadıyla Ecole Nationale des Chartes adlı okulu kurmuş olduklarını belirtmiştir. Efdaleddin Bey’e göre programında paleografi, diplomatik, hukuk tarihi, arşiv tasnifi ve Ortazaman arkeolojisi gibi dersleri bulunan; hedefi arşivist-paleograf yetiştirmek olan böyle bir okula herkesten çok bizim ihtiyacımız vardır. Çünkü harf inkılâbıyla eski yazıların okuyucuları kaybolmaya yüz tutmuş ve eski ilimlere ilişkin bir kısım derslerin öğretimi terkedilmiştir. Türk Osmanlı tarihinin kaynakları olan vesikalar da eski yazı ile yazılmış olduklarından neredeyse okuyucusu kalmamıştır. 
Bu noktada Efdaleddin Bey’in şahsının da harf inkılâbından önemli ölçüde etkilenmiş olduğu anlaşılmaktadır. Açıkça herhangi bir yerde ifade etmiş olduğuna rastlamadık, ancak özellikle harf devriminden sonra çok az şey yazmış olduğuna bakılırsa, yeni harflerle yazmaya pek uyum sağlayamadığı anlaşılmaktadır. Fakat kuvvetle muhtemeldir ki eski harflerle kaleme aldığı ve yayınlamadığı pek çok çalışması vardır.
Efdaleddin Bey’in çalışmalarına bir bütün halinde baktığımızda, onun tarihçiliğinde muhakeme gücü ve kabiliyetinin önemli bir yer tuttuğunu görürüz. Çünkü ona göre bilgi olmadan bir şey muhakeme edilemeyeceği gibi, ne kadar engin bilgiye sahip olunursa olunsun tarihî bilgi ve olaylar iyi muhakeme edilmedikçe bir değer ifade etmez. Öz olarak tarih kaynaklarının bağlantılı bir şekilde kritize edilmesinin ve olayların sebep-sonuç ilişkisi içerisinde değerlendirilmesinin kastedildiği bu muhakeme kabiliyetine, Efdaleddin Bey’in örnek alınacak düzeyde sahip olduğunu belirtmek gerekmektedir. Genel olarak her çalışmasında ele aldığı konu hakkında seviyeli bir giriş yapması, konuyu sağlam bir zemine oturtarak tartışması da dikkati çeken üslubudur. Ayrıca her zaman anlaşılır bir anlatım sergilemesi, dili son derece güzel kullanma kabiliyetine sahip olduğunu göstermektedir. Yine onun, günümüz dipnot sistemi tarzında olmasa da, yararlandığı eserleri genel olarak metin içerisinde zikretmeye çalışmasını da, ilmî bir kaygı taşıdığına örnek olarak belirtmek gerekir. Ne var ki Efdaleddin Bey, daha önce de belirttiğimiz gibi yazmaktan çok anlatmayı tercih ettiğinden, özellikle belgelere dayalı çok az çalışma yapmıştır. Özellikle 1928 Harf İnkılâbından sonra birikimini yansıtmakta ciddi bir sıkıntı çektiğini söylemek mümkündür. Zira yayınlanmış çalışmalarının hemen hepsi bu tarihten önce yazmış olduklarıdır.

3. ESERLERİ

A.	Kitapları

1.Coğrafya-i Umrânî, Mahmud Bey Matb., İstanbul 1316/1898, XX+370 s.

2. Muhtasar İslâm Tarihi, I. Cilt, Kader Matb., İstanbul 1326/1908, 455 s.

3. Küçük Osmanlı Tarihi, Karabet Matb., İstanbul 1328/1910, 197+2 s.

4.Târîh-i Osmânî  Haritaları, Karabet Matb., İstanbul 1329/1911, I+22 s.

5. Abdurrahman Şeref Efendi (Tercüme-i Hâli, Hayat-ı Resmiye ve Husûsiyesi), Halk Matb., İstanbul 1345/1926,  38 s.

B.	Makale ve Bildirileri:

1. “Bir Vesîka-i Müellim”, Târîh-i Osmânî Encümeni Mecmuası (TOEM), C. I, cüz: 4, 1 Teşrîn-i evvel 1326 (1910),  s. 201–210.

2.“Alemdar Mustafa Paşa”, TOEM, C. II, cüz: 10, 1 Teşrîn-i evvel 1327 (1911), s. 595-603; C. II, cüz: 11, 1 Kânûn-ı evvel 1327 (1911), s. 684-696; C. II, cüz: 12, 1 Şubat 1327 (1911), s. 731-740; C. III, cüz: 13, 1 Nisan 1328 (1912), s. 796-808; C. III, cüz: 14, 1 Haziran 1328 (1912), s. 841-856; C. III, cüz: 15, 1 Ağustos 1328 (1912), s. 905-923; C. III, cüz: 16, 1 Teşrîn-i evvel 1328 (1912), s. 969-976; C. III, cüz: 17, 1 Kânûn-ı evvel 1328 (1912), s. 1033-1046; C. III, cüz: 18, 1 Şubat 1328 (1912), s. 1097-1112; C. IV, cüz: 19, 1 Nisan 1329 (1913), s. 1161-1176; C. IV, cüz: 20, 1 Haziran 1329 (1913), s. 1232-1245; C. IV, cüz: 21, 1 Ağustos 1329 (1913), s. 1304-1327.

3. “İstiklâl-i Osmanî Tarih ve Günü Hakkında Tetkîkat”, TOEM, C. V, cüz: 25, 1 Nisan 1330, (1914), s. 36-48.

4. “Memâlik-i Osmaniye’de Tıbâatin Kıdemi”, TOEM, C. VII, cüz: 40, 1 Teşrîn-i evvel 1332 (1916), s. 242-249.

5. “Osmanlılarda Vatan Muhabbeti”, Mülkiye Mecmuası, C. II, Nr: 10, 1 Teşrîn-i sânî 1325 (1909), s. 37-43.

6. “İstanbul’da Kapalı Çarşı”, Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Belleteni, S. 88, Mayıs 1949, s. 6-8. (İngilizcesi: “The Great Bazar of Istanbul”, TTOK Belleteni,  S. 92, Eylül 1949, s. 15-19.

7.“Osmanlı İhtilâlleri”, Mülkiye Mecmuası, C. II, Nr: 11, 1 Kânûn-ı Evvel 1325, s. 45-49; C. II, Nr: 12, 1 Kânûn-ı Sânî 1325, s. 52-57; C. II, Nr: 13, 1 Şubat 1325, s. 53-56; C. III, Nr: 14, 1 Mart 1326, s. 60-64; C. III, Nr: 15, 1 Nisan 1326, s. 56-60; C. III, Nr: 16, 1 Mayıs 1326, s. 55-58; C. III, Nr: 17, 1 Haziran 1326, s. 44-49; C. III, Nr: 18, 1 Temmuz 1326, s. 49-56; C. III, Nr: 19, 1 Ağustos 1326, s. 48-60; C. III, Nr: 20, 1 Eylül 1326, s. 55-64.

8.“Tarih”, Mülkiye Mecmuası, C. I,  Nr: 1, 1 Kânûn-ı Sânî 1324, s. 61-64; C. I, Nr: 2, 1 Şubat 1324, s. 63-64; C. I, Nr: 3, 1 Mart 1325, s. 61-64; C. I, Nr: 4, 1 Nisan 1325, s. 63-64; C. I, Nr: 5, 1 Mayıs 1325, s. 61-64; C. I, Nr: 6, 1 Haziran 1325, s. 44-48; C. II, Nr: 7, 1 Ağustos 1325, s. 57-61; C. II, Nr: 8, 1 Eylül 1325, s. 60-62; C. II, Nr: 9, 1 Teşrîn-i evvel 1325, s. 59-64.
9.“Tarihimizde Noksanlar Nasıl Tamamlanabilir?”, III. Türk Tarih Kongresi Bildirileri (Ankara 15-20 Kasım 1943), Ankara 1948, s. 460-469.

10. “Nedim ve Damad İbrahim Paşa’nın Mezarları”, IV. Türk Tarih Kongresi Bildirileri (Ankara 10-14 Kasım 1948), Ankara 1952, s.174-177.

C.İslâm Türk Ansiklopedisi’ndeki Maddeleri

Eşref Edip, İsmail Hakkı İzmirli, Kâmil Miras ve Ömer Rıza Doğrul’dan oluşan bir yazı heyetinin idaresi altında, Âsâr-ı İlmiyye Kütüphanesi’nin yayın organı olarak neşre başlamış olan bu ansiklopedide  Efdaleddin Bey; Âmedci, Âmedî, Âsar-ı Atîka, Âsitâne, Âsıme, Âşûra (Sarayda Âşûra Tevzii Merasimi), Âteş-i Rûmî, Âteş Kayığı, Âteş Mehmet Paşa, Âteş Oku, Â’yan, Âyîn, Âyineli	 Kavak (Aynalı Kavak Kasrı) ve Âzadlu maddelerini yazmıştır.

Geniş bilgi için bkz. Doç. Dr. Eyüp Baş, “Târîh-i Osmânî Encümeni Kurucularından Efdaleddin (Tekiner) Bey’in Hayatı, Eserleri ve Tarihçiliği Üzerine”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. XLVI/2, Ankara 2006.

Web adresi henüz eklenmemiş. Eklemek için düzenle simgesine tıklayınız.

Güncelleyen: kaynakca.info