Bir İlişkisel Üretim Süreci Olarak Müzikal Yaratım; Abdülbâkî Nâsır Dede ve Hüseyin Sadettin Arel Örneği

Tez Türkçe

Künye:

Yazarlar:

Sami DURAL

Ekle

Danışmanlar:

Nilgün DOĞRUSÖZ DİŞİAÇIK

Ekle

Yayın Yılı:

2019

Yayın Yeri:

Seviye:

DOKTORA

Kurum:

Bölüm:

İçerik Dosyası:

Web adresi:

http://file:///C:/Users/Safak/Downloads/544124.pdf

Operatör:

Şafak Varol

Güncelleyen:

Ramazan Acun

Özet:

Eyleme ve düşünme söz konusu olduğunda ister tözsel-metafiziksel ister varoluşsal yapı sökümcü yaklaşımlar olsun insan olgusu, bu isim altında tanımlansın ya da
tanımlanmasın, ilişkisel boyutuyla dikkatleri kendine çekmeyi başarmıştır. Bu eyleme
ve düşünme düzlemine ait olan yaratım ise çeşitli yaklaşımlarca kimi zaman
epistemolojik kimi zaman ontolojik kimi zaman da antropomorfik-antropolojik
yönelimlerle mite, hakikate, hakikat oyununa, iktidar-tahakküm kurgulamalarına,
tarihsel-tinsel belirlenimlere konu edinilmiştir. Yeni Çağ düşünce melekesiyle birlikte
yaratımın anlamlandırılmasında özne-nesne düalizmi ve bunun söküme uğratıldığı
kritisizm söz sahibi olmuş ve böylece analizin, yorumun, çözümlemenin ve bunların
eleştirilerinin oluşturduğu literatür yaşanılan an ile girilen ilişkide belirleyici bir rol
üstlenmiştir. Artık ilgilenilen alan dahilinde ilişki kurulan her yaratım bu literatürün
konusu olmak ve bu literatürle belirli paylaşımlar gerçekleştirmek durumundadır. Söz
gelimi, müzikal yaratımın referans isimlerinden olan Beethoven, romantizmin
kavramsal dünyasıyla ve ayrıca bunun eleştirisiyle iç içe geçmiş bir haldedir. Yine
müzikal yaratım bakımından referans isimlerden biri olan, Beethoven’la aynı dönemi
paylaşmış ve fakat farklı toplumsal ve bireysel bağlamda yaşamış olan Abdülbâkî
Nâsır Dede’yle kurulacak ilişkide de bahsedilen bu literatür etkileşim ve paylaşım
isteğini gündemde tutmaktadır.
Burada dikkat edilecek husus yaşanılan an içerisinde gerçekleştirilen yaratımın (tez
çalışmasının özeli olması itibarıyla müzikal yaratımın) literatürle yani hali hazırda
sözlü-yazılı tarihsel metodolojiyle, sosyal bilimsel reflekslerle ve ayrıca düşünce
sistemi tarihiyle gerçekleştireceği etkileşimin niteliğinin belirlenimidir. Tez
çalışmasının konusu olmaları itibarıyla Abdülbâkî Nâsır Dede ve Hüseyin Sadettin
Arel’in yaratımlarının, yaşanılan andaki yaratımla ilişkiler akışı ve düşünceler
paylaşımı düzleminde etkileşiminin sorgulanması yukarıda bahsedilen literatürün
form ve biçimiyle kabül-retler dahilinde etkileşim içerisinde olunmasını netice
vermektedir.
Bu etkileşim süreci, müzikal yaratımın salt modernleşmenin, bireyselleşmenin,
gelenekçiliğin, klasizmin, sosyal bilim ve tarihselliğin vb. kavramsallaştırma
zeminlerinin hegemonyaları dahilinde değerlendirildiği bir yapıda işlememiştir. Fakat
bununla birlikte bu spekülatif düzlemlerle ortak paydaya sahip olunabilecek kümeler
göz önünde bulundurulmuştur. Bu doğrultuda Nâsır Dede ve Arel’in müzikal
yaratımları, an itibarıyla tecrübe edilen yaratımlar dikkate alınarak kendi toplumsal ve
bireysel olguları içerisinde sorgulanmış, analiz ve çözümleme metodlarının aksine
sentez-tez, neden-sonuç diyalektikleri referans düzlemler olarak tebarüz
etmemişlerdir. Bu bakımdan belirtilene kıyasla bizatihi sorgulamaya, ilişkilere ve
paylaşımlara konsantre olunmuştur. Bu bahsedilen bakış açısı, literatürün sınırları
dışında, fakat yine de bu sınırla etkileşimi gündeminden çıkartmayan bir konumdadır.
Bu perspektife göre hem Nâsır Dede hem de Arel’in müzikal yaratımları süreklilik süreksizlik olgusunu ve bununla birlikte ele alınabilecek farklılık durumunu karşımıza
çıkartmaktadırlar. Bu noktada bu iki ismin yaratımlarının karşılaştırılması önemli
farkındalıkların elde edilmesine zemin hazırlayacak niteliktedir.
1801-1821 yılları arasında Yenikapı Mevlevihanesi’nde şeyhlik görevinde bulunmuş
olan Abdülbâkî Nâsır Dede, bu süre boyunca müntesibi olduğu tasavvuf perspektifinin
anlam dünyası ve zihinsel manada bu dünyaya intisab etmiş birçok üst tabaka insanla
kurduğu ilişkisellik neticesinde müziği, varlık ve bilgiyle kurulması gereken
muhataplığın zemininde tanımlamıştı. Müzik, hal ehli olarak müşahede edilebilecek
yani sırların keşf edilmesinde, seyr-i sülûkda tadılabilecek bir olguydu. Bu seyr-i sülûk
her iki dünya için de geçerliydi; gayb aleminin izdüşümü bu şehadet alemiydi, bu
itibarla şahit olunan bu alem maddi manevi dirlik içinde olmalıydı. Bu bakımdan
kendisinin de bizatihi yakınlık temin ettiği dönemin padişahı III. Selim ulu`l-emr idi
ve onun buyruğu müziğin de anlamını kazandığı varlık düzleminde ittiba edilmesi
gereken bir şeydi. III. Selim -teolojik ifadeyle- her iki alemde de dirlik içinde
olabilmek için ya da -bürokratik ifadeyle- merkeziyeti kuvvetlendirmek adına müziğe
de bakış atfetmiş ve onun yazıya dökülmesini istemişti. Sırların mazharı olan elhân
bundan böyle halen ve kalen paylaşılmalıydı. Bu itibarla Nâsır Dede müziği
ameliyyesini nazariyyesinin önüne alarak, siyâgat-ı musiki olanları merkeze alarak
yani halin öncülüğünde şekillenen bir sistemle yazıya aktardı. Bu yazı, sırların elhânla
temaşasının imkanıydı. Bu bakımdan müzikal sistem, perdeler, işaretler hep bu düzlem
doğrultusunda yaratılmıştı.
Hüseyin Sadettin Arel ise, 1943’te hem ilmi kurul reisliğini üstlendiği İstanbul
Belediye Konservatuvarı’nda hem de buradan ayrıldıktan sonra kurmuş olduğu İleri
Türk Musikisi Konservatuvarı Derneği’nde bilimsel söylemin kıstaslarına uygun ve
bu itibarla ulus-devletin vatandaşları tarafından pedagojik eğitim-öğretim düzleminde
paylaşılabilecek olan ve yine bu bağlamda insanın merkezi konumunun dahilinde onun
duygularını muhatap almada yetkin kompozitörler yani sanatsal yaratımın en
nihayetinde bulunan bireyler doğurabilecek bir müzik inşa etmeyi hedeflemişti. Bu
bakımdan Türk musikisi olarak adlandırdığı müziği pozitivist ve rasyonel frekanslarla
etkileşime girerek doğa kanunlarına, idealist ve romantik frekanslarla etkileşime
girerek de tarihsel zemin ve ilerleme-gelişim mottolarına dayandırdı. Türk müziğine
duyduğu ve mistik bağlamda anlamlandırılabilecek aşk duygusu bile bu bahsedilen
ilişkisel zeminle etkileşim içerisindeydi. Bunlardan hareketle Türk müziğinin
makamsal yapısıyla birlikte armoniye -özellikle hali hazırdaki Avrupa müzik yazısı
nota tarafından formal ve içeriksel mahiyeti belirlenmiş olan- Batı müziği de dahil
diğer dünya müziklerine kıyasla daha çok uyumlu olduğunu belirtmişti. Bunun
neticesinde de günümüzde halen kullanılmakta olan ses sistemi ve müzik yazısını
ortaya koydu.
Bu tezde, yukarıda bahsedilen iki ismin müzikal yaratımları, ilişkiler akışı ve
düşünceler paylaşımına konsantre olunarak, yaşanılan andaki yaratımla etkileşim
dahilinde sorgulamaya tabi tutulmuş ve bu sorgulama ile birlikte eylemsel ve düşünsel
üretimlerin ilişkiselliki muhatap alınmaya çalışılmıştır. Netice itibarıyla Nâsır Dede ve
Arel ile, farklı eylem ve düşünce düzlemlerinde ve bu bağlamda kendilerine ait
heyecan, araç ve tanımlamalarla üretimler yapmış olan bireyler olarak karşılaşılmıştır.
Bu üretimlerle, olabildiğince, spekülatif kavramsallaştırmaların sınırıları dışında
muhatap olunmaya çalışılmış, bu süreçte müzikal yaratımın ilişkisel ve paylaşımsal
boyutu yön belirleyici olarak tayin edilmiştir. Böylelikle müzikal yaratımın
devingenliği ya da durağanlığıyla etkileşime girilecekse bunun diğer perspektiflerle
birlikte ilişkisel üretim süreci bağlamının da göz önünde bulundurulması yoluyla
yapılması gerektiği sonucuna ulaşılmıştır.

Eyleme ve düşünme söz konusu olduğunda ister tözsel-metafiziksel ister varoluşsal yapı sökümcü yaklaşımlar olsun insan olgusu, bu isim altında tanımlansın ya da
tanımlanmasın, ilişkisel boyutuyla dikkatleri kendine çekmeyi başarmıştır. Bu eyleme
ve düşünme düzlemine ait olan yaratım ise çeşitli yaklaşımlarca kimi zaman
epistemolojik kimi zaman ontolojik kimi zaman da antropomorfik-antropolojik
yönelimlerle mite, hakikate, hakikat oyununa, iktidar-tahakküm kurgulamalarına,
tarihsel-tinsel belirlenimlere konu edinilmiştir. Yeni Çağ düşünce melekesiyle birlikte
yaratımın anlamlandırılmasında özne-nesne düalizmi ve bunun söküme uğratıldığı
kritisizm söz sahibi olmuş ve böylece analizin, yorumun, çözümlemenin ve bunların
eleştirilerinin oluşturduğu literatür yaşanılan an ile girilen ilişkide belirleyici bir rol
üstlenmiştir. Artık ilgilenilen alan dahilinde ilişki kurulan her yaratım bu literatürün
konusu olmak ve bu literatürle belirli paylaşımlar gerçekleştirmek durumundadır. Söz
gelimi, müzikal yaratımın referans isimlerinden olan Beethoven, romantizmin
kavramsal dünyasıyla ve ayrıca bunun eleştirisiyle iç içe geçmiş bir haldedir. Yine
müzikal yaratım bakımından referans isimlerden biri olan, Beethoven’la aynı dönemi
paylaşmış ve fakat farklı toplumsal ve bireysel bağlamda yaşamış olan Abdülbâkî
Nâsır Dede’yle kurulacak ilişkide de bahsedilen bu literatür etkileşim ve paylaşım
isteğini gündemde tutmaktadır.
Burada dikkat edilecek husus yaşanılan an içerisinde gerçekleştirilen yaratımın (tez
çalışmasının özeli olması itibarıyla müzikal yaratımın) literatürle yani hali hazırda
sözlü-yazılı tarihsel metodolojiyle, sosyal bilimsel reflekslerle ve ayrıca düşünce
sistemi tarihiyle gerçekleştireceği etkileşimin niteliğinin belirlenimidir. Tez
çalışmasının konusu olmaları itibarıyla Abdülbâkî Nâsır Dede ve Hüseyin Sadettin
Arel’in yaratımlarının, yaşanılan andaki yaratımla ilişkiler akışı ve düşünceler
paylaşımı düzleminde etkileşiminin sorgulanması yukarıda bahsedilen literatürün
form ve biçimiyle kabül-retler dahilinde etkileşim içerisinde olunmasını netice
vermektedir.
Bu etkileşim süreci, müzikal yaratımın salt modernleşmenin, bireyselleşmenin,
gelenekçiliğin, klasizmin, sosyal bilim ve tarihselliğin vb. kavramsallaştırma
zeminlerinin hegemonyaları dahilinde değerlendirildiği bir yapıda işlememiştir. Fakat
bununla birlikte bu spekülatif düzlemlerle ortak paydaya sahip olunabilecek kümeler
göz önünde bulundurulmuştur. Bu doğrultuda Nâsır Dede ve Arel’in müzikal
yaratımları, an itibarıyla tecrübe edilen yaratımlar dikkate alınarak kendi toplumsal ve
bireysel olguları içerisinde sorgulanmış, analiz ve çözümleme metodlarının aksine
sentez-tez, neden-sonuç diyalektikleri referans düzlemler olarak tebarüz
etmemişlerdir. Bu bakımdan belirtilene kıyasla bizatihi sorgulamaya, ilişkilere ve
paylaşımlara konsantre olunmuştur. Bu bahsedilen bakış açısı, literatürün sınırları
dışında, fakat yine de bu sınırla etkileşimi gündeminden çıkartmayan bir konumdadır. 
Bu perspektife göre hem Nâsır Dede hem de Arel’in müzikal yaratımları süreklilik süreksizlik olgusunu ve bununla birlikte ele alınabilecek farklılık durumunu karşımıza
çıkartmaktadırlar. Bu noktada bu iki ismin yaratımlarının karşılaştırılması önemli
farkındalıkların elde edilmesine zemin hazırlayacak niteliktedir.
1801-1821 yılları arasında Yenikapı Mevlevihanesi’nde şeyhlik görevinde bulunmuş
olan Abdülbâkî Nâsır Dede, bu süre boyunca müntesibi olduğu tasavvuf perspektifinin
anlam dünyası ve zihinsel manada bu dünyaya intisab etmiş birçok üst tabaka insanla
kurduğu ilişkisellik neticesinde müziği, varlık ve bilgiyle kurulması gereken
muhataplığın zemininde tanımlamıştı. Müzik, hal ehli olarak müşahede edilebilecek
yani sırların keşf edilmesinde, seyr-i sülûkda tadılabilecek bir olguydu. Bu seyr-i sülûk
her iki dünya için de geçerliydi; gayb aleminin izdüşümü bu şehadet alemiydi, bu
itibarla şahit olunan bu alem maddi manevi dirlik içinde olmalıydı. Bu bakımdan
kendisinin de bizatihi yakınlık temin ettiği dönemin padişahı III. Selim ulu`l-emr idi
ve onun buyruğu müziğin de anlamını kazandığı varlık düzleminde ittiba edilmesi
gereken bir şeydi. III. Selim -teolojik ifadeyle- her iki alemde de dirlik içinde
olabilmek için ya da -bürokratik ifadeyle- merkeziyeti kuvvetlendirmek adına müziğe
de bakış atfetmiş ve onun yazıya dökülmesini istemişti. Sırların mazharı olan elhân
bundan böyle halen ve kalen paylaşılmalıydı. Bu itibarla Nâsır Dede müziği
ameliyyesini nazariyyesinin önüne alarak, siyâgat-ı musiki olanları merkeze alarak
yani halin öncülüğünde şekillenen bir sistemle yazıya aktardı. Bu yazı, sırların elhânla
temaşasının imkanıydı. Bu bakımdan müzikal sistem, perdeler, işaretler hep bu düzlem
doğrultusunda yaratılmıştı.
Hüseyin Sadettin Arel ise, 1943’te hem ilmi kurul reisliğini üstlendiği İstanbul
Belediye Konservatuvarı’nda hem de buradan ayrıldıktan sonra kurmuş olduğu İleri
Türk Musikisi Konservatuvarı Derneği’nde bilimsel söylemin kıstaslarına uygun ve
bu itibarla ulus-devletin vatandaşları tarafından pedagojik eğitim-öğretim düzleminde
paylaşılabilecek olan ve yine bu bağlamda insanın merkezi konumunun dahilinde onun
duygularını muhatap almada yetkin kompozitörler yani sanatsal yaratımın en
nihayetinde bulunan bireyler doğurabilecek bir müzik inşa etmeyi hedeflemişti. Bu
bakımdan Türk musikisi olarak adlandırdığı müziği pozitivist ve rasyonel frekanslarla
etkileşime girerek doğa kanunlarına, idealist ve romantik frekanslarla etkileşime
girerek de tarihsel zemin ve ilerleme-gelişim mottolarına dayandırdı. Türk müziğine
duyduğu ve mistik bağlamda anlamlandırılabilecek aşk duygusu bile bu bahsedilen
ilişkisel zeminle etkileşim içerisindeydi. Bunlardan hareketle Türk müziğinin
makamsal yapısıyla birlikte armoniye -özellikle hali hazırdaki Avrupa müzik yazısı
nota tarafından formal ve içeriksel mahiyeti belirlenmiş olan- Batı müziği de dahil
diğer dünya müziklerine kıyasla daha çok uyumlu olduğunu belirtmişti. Bunun
neticesinde de günümüzde halen kullanılmakta olan ses sistemi ve müzik yazısını
ortaya koydu.
Bu tezde, yukarıda bahsedilen iki ismin müzikal yaratımları, ilişkiler akışı ve
düşünceler paylaşımına konsantre olunarak, yaşanılan andaki yaratımla etkileşim
dahilinde sorgulamaya tabi tutulmuş ve bu sorgulama ile birlikte eylemsel ve düşünsel
üretimlerin ilişkiselliki muhatap alınmaya çalışılmıştır. Netice itibarıyla Nâsır Dede ve
Arel ile, farklı eylem ve düşünce düzlemlerinde ve bu bağlamda kendilerine ait
heyecan, araç ve tanımlamalarla üretimler yapmış olan bireyler olarak karşılaşılmıştır.
Bu üretimlerle, olabildiğince, spekülatif kavramsallaştırmaların sınırıları dışında
muhatap olunmaya çalışılmış, bu süreçte müzikal yaratımın ilişkisel ve paylaşımsal
boyutu yön belirleyici olarak tayin edilmiştir. Böylelikle müzikal yaratımın
devingenliği ya da durağanlığıyla etkileşime girilecekse bunun diğer perspektiflerle 
birlikte ilişkisel üretim süreci bağlamının da göz önünde bulundurulması yoluyla
yapılması gerektiği sonucuna ulaşılmıştır.