Hane

Makale Türkçe Tarih×

Künye:

Yazarlar:

Hasan Nejat GÖYÜNÇ

Ekle

Emeği Geçenler:

Ekle

Yayın Yılı:

1997

Yayınlandığı Eser:

Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi Cilt: 36

Cilt:

Sayfa Aralığı:

552-553

İçerik Dosyası:

Web adresi:

Web adresi henüz eklenmemiş. Eklemek için düzenle simgesine tıklayınız.

Operatör:

Zeynep Karakaş

Güncelleyen:

Zeynep Karakaş

Özet:

Osmanlılar’da bir nüfus ve vergi birimi.

Farsça’dan Türkçe’ye geçen hâne kelimesi “ev, bina, ikametgâh; aile; bir cetvelde veya şemadaki alt bölümler; dama ve satranç tahtasındaki karelerden her biri; tavla oyununda pulların üzerine konulduğu dilimler; matematikte sayılar sisteminde birler, onlar, yüzler” gibi anlamlarda kullanılmaktadır. Bazı isimlerin sonuna eklenerek postahâne, hastahâne, boyahâne, yemekhâne gibi kelimeler de türetilmiştir. Osmanlılar’da kanunnâmelerden anlaşıldığına göre hâne, “Emlâk kısmı satılsa, eğer hâne ve ger bağdır” ifadesinde “ev”; “Dağda kestikleri odun için hâneden hâneye birer akçe alınırmış”; “Her hâneden birer nevgi yağ alalar” şeklindeki ibarelerde “vergi hânesi, vergi matrahı” anlamını taşır. Bunun yanı sıra tahrir defterlerinde çok sık rastlanan kelime “aile” karşılığı olarak kullanılmakta, bu sebeple Batı dillerine “feu, household, familie” şeklinde tercüme edilmektedir.

Vergiye esas olan bir maliye terimi özelliği de taşıyan hânenin kaç kişilik bir aileyi ifade ettiği meselesi tartışmalıdır. Bununla “avârızhâne” tabiri arasındaki münasebet de açık değildir. Osmanlı tahrir defterlerinde “hâne-i avârız” başlığı altında vergi mükellefi erkeklerin sayısının, “hâne-i gayr-ı avârız” içerisinde imam, müezzin, hatip, âmâ, müflis vb. vergiden muaf olanların kaydedilmiş olması, XVI. yüzyılda bir hânenin bir avârızhâneye eşit bulunduğunu, fakat daha sonraki yüzyıllarda avârızhâne tabirinin farklı bir vergi birimi ölçüsü haline geldiğini gösterir. Sultanların ve emîrlerin vakıf arazilerinde oturanlar da 922 (1516) tarihli Biga Kanunnâmesi’nin sonuna eklenen bir listede avârızhâne olarak gösterilmiştir. Bunlar vergilerini devlete değil vakıf sahipleri adına mütevellilere ödemekteydiler.

Ömer Lutfi Barkan hâneyi yani aileyi beş kişi olarak kabul etmiş, bu teklif sonradan pek çok kimse tarafından benimsenmiştir. Bununla beraber hâne katsayısının bu miktardan daha az veya daha fazla olduğunu kabul edenler de vardır. Josiah C. Russell, XVI. yüzyılda İspanya Arapları’nın durumunu göz önünde bulundurarak Barkan’ın fikrini benimser görünmekte, ancak Venedik kaynaklarına dayanarak Osmanlı Devleti’nde hıristiyan veya yahudi erkeklerin on iki-on dört yaşları arasında haraç ödemeye başladıkları gerekçesiyle 3,5 katsayısını ileri sürmektedir. M. A. Cook 4,5, Bruce McGowan, XVI. yüzyılın ikinci yarısında Semendire sancağında 3,57, Segedin’de 4,59, D’Ula’da 5,26, Srem’de 6 katsayısını uygun bulmaktadır. Böylece hâne adedinin farklı sancaklarda değişik miktarlarda olduğunu belirtmektedir.

Osmanlılar’da bir nüfus ve vergi birimi.

Farsça’dan Türkçe’ye geçen hâne kelimesi “ev, bina, ikametgâh; aile; bir cetvelde veya şemadaki alt bölümler; dama ve satranç tahtasındaki karelerden her biri; tavla oyununda pulların üzerine konulduğu dilimler; matematikte sayılar sisteminde birler, onlar, yüzler” gibi anlamlarda kullanılmaktadır. Bazı isimlerin sonuna eklenerek postahâne, hastahâne, boyahâne, yemekhâne gibi kelimeler de türetilmiştir. Osmanlılar’da kanunnâmelerden anlaşıldığına göre hâne, “Emlâk kısmı satılsa, eğer hâne ve ger bağdır” ifadesinde “ev”; “Dağda kestikleri odun için hâneden hâneye birer akçe alınırmış”; “Her hâneden birer nevgi yağ alalar” şeklindeki ibarelerde “vergi hânesi, vergi matrahı” anlamını taşır. Bunun yanı sıra tahrir defterlerinde çok sık rastlanan kelime “aile” karşılığı olarak kullanılmakta, bu sebeple Batı dillerine “feu, household, familie” şeklinde tercüme edilmektedir.

Vergiye esas olan bir maliye terimi özelliği de taşıyan hânenin kaç kişilik bir aileyi ifade ettiği meselesi tartışmalıdır. Bununla “avârızhâne” tabiri arasındaki münasebet de açık değildir. Osmanlı tahrir defterlerinde “hâne-i avârız” başlığı altında vergi mükellefi erkeklerin sayısının, “hâne-i gayr-ı avârız” içerisinde imam, müezzin, hatip, âmâ, müflis vb. vergiden muaf olanların kaydedilmiş olması, XVI. yüzyılda bir hânenin bir avârızhâneye eşit bulunduğunu, fakat daha sonraki yüzyıllarda avârızhâne tabirinin farklı bir vergi birimi ölçüsü haline geldiğini gösterir. Sultanların ve emîrlerin vakıf arazilerinde oturanlar da 922 (1516) tarihli Biga Kanunnâmesi’nin sonuna eklenen bir listede avârızhâne olarak gösterilmiştir. Bunlar vergilerini devlete değil vakıf sahipleri adına mütevellilere ödemekteydiler.

Ömer Lutfi Barkan hâneyi yani aileyi beş kişi olarak kabul etmiş, bu teklif sonradan pek çok kimse tarafından benimsenmiştir. Bununla beraber hâne katsayısının bu miktardan daha az veya daha fazla olduğunu kabul edenler de vardır. Josiah C. Russell, XVI. yüzyılda İspanya Arapları’nın durumunu göz önünde bulundurarak Barkan’ın fikrini benimser görünmekte, ancak Venedik kaynaklarına dayanarak Osmanlı Devleti’nde hıristiyan veya yahudi erkeklerin on iki-on dört yaşları arasında haraç ödemeye başladıkları gerekçesiyle 3,5 katsayısını ileri sürmektedir. M. A. Cook 4,5, Bruce McGowan, XVI. yüzyılın ikinci yarısında Semendire sancağında 3,57, Segedin’de 4,59, D’Ula’da 5,26, Srem’de 6 katsayısını uygun bulmaktadır. Böylece hâne adedinin farklı sancaklarda değişik miktarlarda olduğunu belirtmektedir.