Osmanlı Bilginleri ( Eş-Şekâiku'n-Nu'mâniyye fi Ulemâi'd-Devleti'l-Osmâniyye )

Kitap Türkçe Osmanlı× Anadolu×

Künye:

Yazarlar:

Taşköprülüzade Ahmed Efendi

Ekle

Emeği Geçenler:

Ekle

Yayın Yılı:

2007

Yayın Yeri:

İstanbul

Yayıncı:

İz Yayıncılık

Cilt:

Basım Kaydı:

Sayfa Sayısı:

408

ISBN:

9753556055

İçerik Dosyası:

Web adresi:

Web adresi henüz eklenmemiş. Eklemek için düzenle simgesine tıklayınız.

Operatör:

Hakan Durgut

Güncelleyen:

Sertaç Sarıçiçek

Özet:

Açıklama:

Taşköprülüzâde Ahmet Efendi Osmanlı ilim tarihi yazımı bakımından önem taşıyan bir müelliftir. Bunun sebebi kendisinin biri "ilimler"i, diğeri ise "bilginler"i konu edinen iki büyük eser kaleme almış olmasıdır. İlimleri ele alan eseri Miftâhü's-Sa'âde adıyla, bilginleri konu edinen eseri ise eş-Şakâyıku'n-Nu'mâniyye adıyla anılır. Her iki eser de aslında aynı projenin bütünleyici parçasıdır ve Osmanlı ilim tarihi için vazgeçilmez birer kaynaktır.

Elinizdeki eser bunlardan ikincisi olup başlangıcından Kanuni dönemine kadar "Osmanlı Bilginleri"ni konu edinmektedir. Müellifin, dünya devleti Osmanlı'nın entelektüel hayatına ayna tutuyor olması eseri cidden önemli kılmaktadır. Esere hakim olan ilim anlayışı naklî/aklî ilimler, medrese/tekke ilişkilerini tam bir bütünlük içinde ele alması bakımından dikkat çekicidir.

İlk on Osmanlı padişahı dönemindeki 502 bilgine ait entelektüel biyografinin yer aldığı Şakâyık, Arapça aslından dilimize kazandırılmıştır. Taşköprülüzâde, sahip olduğu bütüncül ilim anlayışının tabii bir uzantısı olarak ünlü müderrisleri, öncü tasavvuf büyüklerini ve kurucu "bilim adamları"nı "ulema"dan sayarak kitabında tanıtmaktadır. Hacı Bayram Velî, Molla Fenarî, Ali Kuşçu, Kemalpaşazâde, Mirim Çelebi, Karaca Ahmet, Zembilli Ali Efendi, Fethullah Şirvânî... gibi farklı renkler taşıyan nice büyük isim aynı kervana katılan ilim ve marifet yolcuları olarak yerlerini alırlar kitapta. Osmanlı Bilginleri adıyla yayımladığımız bu eserin nitelik belirten bir vasfı da Şakâyık'ın klasik bir Türkçe tercümesinde yer alan Nakşî Ahmed'e ait özgün minyatürlerin tablolar halinde metne eşlik etmesidir.

HAKKINDA YAZILANLAR

Osmanlı Bilginleri

Erhan Afyonlu, Bugün Gazetesi, 11 Mart 2007, Pazar

Bir Osmanlı aydını olan Taşköprülüzâde Ahmed, yazdığı eserlerle Osmanlı tarihinde ayrı bir yer tutar. Miftâhü's-Sa'âde isimli eserinde ilimleri, eş-Şakaiku'n-Numâniyye isimli eserinde ise Osmanlı bilim adamlarını anlatır. Bu kitaplar Osmanlı bilim tarihi açısından vazgeçilmez eserlerdir. Taşköprülüzâde gözleri körken yazdığı eseri Şakaiku'n-Numâniyye'de ilk on Osmanlı padişahı döneminde yaşamış 502 Osmanlı aydın ve âliminin biyografilerini anlatır.

Şakaiku'n-Numâniyye'nin kelime manası "gelincik çiçeği"dir. Gelincik çiçeğinin simgesel anlamı ölümsüzlük uykusudur. Taşköprülüzâde, kitabına koyduğu bu manalı isimle biyografilerini kaleme aldığı yazarların, kırlarda açan gelincik tarlası gibi, her yıl yeniden doğarak ölümsüz bir uykuya yattıklarına işaret eder. Yazarın, Arapça kaleme aldığı bu eseri çok ilgi görmüş ve hemen Türkçe'ye çevirisi yapılmış, ardından da esere zeyiller yazılmıştır.

Osmanlı ilim dünyasını anlamak için vazgeçilmez bir eser olan Şakaiku'n-Numâniyye geçtiğimiz günlerde Muharrem Tan tarafından Arapça'dan çevirilerek lüks bir baskıyla İz Yayıncılığın 500. kitabı olarak yayımlandı. Osmanlı Bilginleri ismiyle yayımlanan eser, içine konulan Nakkaş Ahmed'in Osmanlı âlimlerini tasvir ettiği minyatürlerle de zenginleştirilmiş. Yayımladığı eserlerle kültür dünyamızı zenginleştiren İz Yayıncılığı tebrik ediyor ve daha önemli eserler vermelerini temenni ediyorum.

ÇEVİRENİN ÖNSÖZÜ

Bir kitabın yazılma gayesi ve hangi ortamlarda niçin yazıldığı gibi hususları, en iyi kendisinin bilebileceğini düşünerek buna dair açıklamayı merhum müellife bırakmayı uygun görüyor ve eserin mukaddimesinden şu satırları aktarıyoruz:

“Sağı soldan, doğruyu eğriden ayırmaya başladığım günden beri ulema menkıbeleri ve onların haberlerini öğrenmeye çok meraklıydım. Yaşadıkları ilginç olayları ve sözlerini ezberlemeye bayılırdım. Bu sayede onlarla ilgili kitaplar ve defterler dolusu bilgi zihnimde birikmişti. Sonraki dönemde yaşayan âlimler geçmiş büyük âlimler hakkında nakil yoluyla veya bizzat görerek öğrendikleri bilgileri kitaplaştırmışlar, fakat hiç kimse şu memleketin âlimlerinin hayatları hakkında bilgi toplamaya iltifat etmemişti. Neredeyse gelip giden nesillerin dillerinde ne isimleri ne resimleri kalmayacaktı. Bu durumu fark eden bir fazilet ve kemal sahibi benden Anadolu ve Rumeli ulemâsının menkıbelerini toplamamı istirham etti. Ben de Melik-i Hayy-i Kayyum Allah’ın yardımını dileyerek bu istirham sahibine olumlu cevap verdim. Yalnız din âlimlerinin tarihçelerine, tarikat şeyhlerinin hallerini de eklemeyi uygun gördüm. Allah nurlarını arttırsın ve sırlarını mukaddes kılsın.

"Bu kitapta, ilim ve fazilet bakımından farklı seviyelerde olsalar da yüksek makam ve mevkilere gelenleri zikrettiğim gibi, söz konusu makamları hak ettikleri halde oralara gelemeyen zevâtı da zikrettim. Ama her halükârda, zikretmediklerimin sayısı, zikrettiklerimden daha fazladır. Bir çok büyük âlimin vefat tarihlerini bilemediğim için kitabı, Osmanlı Sultanlarının tertibine göre sıralayıp düzenleyerek eş-Şakâiku’n-Nu’mâniyye fî ulemâi’d-Devleti’l-Osmâniyye adını verdim.”

eş-Şakâiku’n-Numâniye’ye özgünlük değeri veren bir çok nitelik bulunmakta olup bunların en önemlileri şöyle sıralanabilir:

1. Eserin en temel niteliği klasik Osmanlı ilim hayatı ve muhiti hakkında özgün bilgiler içermesi, bu konuda temel kaynak olmasıdır. Kanuni döneminde yaşamış olan müellifin, bir dünya devleti olduğu dönemde Osmanlı’nın entelektüel hayatına ayna tutuyor olması, klasik Osmanlı zihniyet dünyasını doğrudan doğruya yansıtması eseri önemli kılmaktadır. Özellikle temel ilimler tasnifine dair naklî/aklî ilimler bütünlüğünü vurgulayan değerlendirmeler ve Osmanlı klasik dönemindeki medrese-tekke münasebetleri hakkında fikir veren yaklaşım dikkat çekicidir.

2. Eserin biyografik niteliği okuyucunun eseri öncelikle “Osmanlı Entelektüel Hayatında Kim Kimdir?” sorusunun ışığında algılamasına yol açacaktır; bunun yanısıra eser alimlerin hayatlarına ilişkin bir çok yönün tasviri, biyografik malumatın ötesine geçmemizi ve arka plana ait bir çok tarihî veriye ulaşmamızı da mümkün kılmaktadır. Dolayısıyla eseri bir tabakat kitabı olmasının yanında özelde ele alınan kişilerin sosoyo-kültürel arka planlarını, genelde ise Osmanlı kültür dünyasını yansıtan bir klasik olarak görmek ve öylece yararlanmak gerekmektedir.

3. Müellif eserinde biyografilerini yazdığı alimlerin bir bölümüyle hoca-öğrenci ilişkisi yaşamış, bir bölümüyle aynı şehirlerde görev yapmış, bir bölümünün çocukları ve torunlarıyla tanışma fırsatı bulmuş bir insandır. Öte yandan ulema geleneğine sahip bir aile ortamında yetişmiş olması da bu konuda yeterince donanım kazanmasını sağlamıştır. Bu durum müellifin eserini, bazı durumlarda tanıklıklara dayalı olmak üzere içeriden bir bakışla yazmasını mümkün kılmıştır.

4. Eseri ilgi çekici kılan bir diğer özellik, müellifin otobiyografine yer vermiş olmasıdır. Tabakat geleneğinde pek sık rastlanmayan bu uygulamayı Taşköprülüzâde’de görmekteyiz. O, kitabının son terceme-i halini otobiyografisine ayırmak suretiyle okuyucusuna eserin müellifi hakkında kaynağından bilgi elde etme imkanı sunmuş olmaktadır.

5. Müellifin eserine verdiği “eş-Şakâiku’n-Numâniyye” ismi de derin bir anlam içermektedir. Türkçe’de bu kelimenin karşılığı gelincik çiçeğidir. Gelincik çiçeğinin simgesel anlamı ölümsüzlük uykusudur. Müellif bu latif ve manidâr seçimiyle biyografilerini yazdığı bilginlerin, kırlarda açılan gelincik tarlası misali, her yıl yeniden doğarak ölümsüz bir uykuya yattıklarına işaret etmektedir.

6. Eserin bir diğer özelliği Osmanlı ilim tarihinde belki emsali görülmemiş bir şekilde müellifi henüz hayattayken dilimize tercüme edilmeye başlanmış olması ve bu tercüme girişimlerinin vefatının hemen ardından da devam etmiş olmasıdır. Esere yazılan zeyiller de bu eserin ana gövdesiyle ansiklopedik özelliğini uzun süre devam ettirdiğini göstermektedir.

Tercümeler

Şakâik-i Numâniyye Osmanlı tarihinde en fazla ilgi görmüş ve üzerinde çalışma yapılmış kaynak eserlerden biridir. Eserin Osmanlı döneminde yapılmış tercümelerini şöyle sıralayabiliriz:

1. Âşık Çelebi (ö. 979=1572); tercümesini müellife bizzat sunmuştur.
2. Muhtesibzâde Mehmed Hâki (ö. 975/1567’den sonra); müelliften tercüme için izin alarak çalışmaya başlamış ve tamamladığında Hadâiku’r-reyhân adını vermiştir.
3. Derviş Ahmet Efendi, ed-Davhatu’l-irfâniyye fî ravzati’l-ulemâ.
4. Muhammed b. Sinâneddîn Yusuf (ö. 989/1581), Menâkıbü’l-ulemâ.
5. Seyyid Mustafa, Hakâiku’l-beyân fî tercumeti Şakâiki’n-Nu’mân.
6. Mehmed Mecdî [Edirnevî] (ö. 599/1590); Hadâiku’ş-Şakâik (Bu eser Matbaa-i Âmire’de 1269/1853 yılında basılmıştır).
7. Amasyalı İbrahim b. Ahmet (ö. 998/1589).
8. Çerkez Mehmed b.Yusuf (ö. 1098/1686).

Zeyiller

Aşık Çelebi (ö. 979=1572)
Ali b. Bâlî (ö. 997/1569)
İştipli Hüseyin Sadri (ö. 993/1585)
Lütfü Beyzâde Mehmed b. Mustafa (ö. 995/1587)
Saçlı Emirzâde Abdülkadir (ö. 1000/1592)
Seyrekzâde Emrullah (ö. 1008/1600)
Hamidî Karaca Ahmet (ö. 1024/1615)
Akhisarlı Abdülkerim b. Sinan (ö. 1038/1629)
Nev’îzâde Ataî (ö. 1045/1635 [İstanbul, Matbaa-i Amire, 1851])
Uşşakizade İbrahim Efendi (ö. 1136/1723) (“Zeyl-i Şakâyık”, haz. Hans Joachim Kissling, [Wiesbaden: Otto Harrassowitz, 1965]; bu eser daha sonra “Vorstudien zur Geschichte Ilmiye im Osmanischen Reich: I. zu Uşakîzade, seiner Familie und seinem Zeyl-i Sakayık” adıyla Hans Georg Majer tarafından Almanca’ya çevrilmiştir [München: Rudolf Trofenik, 1978])

Şakayık’a yazılan zeyiller konusunda daha geniş bilgi için şu kaynağa müracaat edilebilir:

Behcet Gönül [Necatigil], “İstanbul Kütüphânelerinde Al-Şakâik Al-Nu‘mâniya Tercüme ve Zeyilleri”, Türkiyat Mecmuası, İstanbul 1945, VII-VIII/2, 36-168.

Yine “Şakâik-i Numâniyye ve Zeyilleri” adlı kıymetli bir derlemenin Dr. Abdülkadir Özcan tarafından hazırlandığı ve Çağrı Yayınları tarafından basıldığı (İstanbul 1989) da hatırlatılmalıdır.

Çevirimize Esas Olan Neşir ve Çevirimizin Bazı Özellikleri

Çevirimizde Prof. Ahmet Subhi Fırat tarafından hazırlanan ve İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Yayınları arasında (No. 3353) çıkan “eş-Şekâiku’n-Nu’mâniyye fî ulemâi’d-Devleti’l-Osmâniyye” (İstanbul 1985) başlıklı Arapça neşri esas aldık. Bu neşirdeki açıklama notlarından yararlandık; fakat bu kıymetli notları ya da ilave edilebilecek başkalarını çeviri metnine dahil etmeyi –birkaç istisna dışında– arzu etmedik. Çünkü bu çeviriyi yayınlamamızdaki temel amaç, akademik gerekliliklerin ötesinde okuyucunun en saf ve yalın haliyle bir Osmanlı klasiğinin atmosferinde nefes alıp vermesini, daha da önemlisi Osmanlı ilim zihniyeti hakkında doğrudan doğruya fikir sahibi olmasını sağlamaktır. Bu yüzden çevirinin dilini mümkün olduğu ölçüde genel okuyucunun Türkçesi’ne yaklaştırmaya, serbest bir okumaya uygun hale getirmeye çalıştık. Kaldı ki akademik araştırma yapanların eserin yazıldığı dile vakıf olması ihtimal dahilindedir; ancak Arapça bilmeyen tarih araştırmacısı için bu çeviri esaslı bir ilmî kaynak olma özelliği taşıyacaktır.

Çeviride esas alınan ilmî neşrin kaynaklarıyla ilgili olarak bizzat yayına hazırlayanın ifadelerini aktarmak istiyoruz:

“eş-Şekâik’in bugün hemen hemen her ciddi kütüphanede rastlanılan yazma nüshaları, onun görüldüğü geniş ilginin en sağlam şâhididir. Sunulan metnin tesisinde, elimizde mevcut bir çok nüsha arasında Arkeoloji Kütüphanesi’nde 403 numarada bulunan ve Taşköprülü-zâde’nin kontrolünden geçtiği kayıtlı olan nüsha alınmış bunun yanı sıra daha hayatında iken veya vefatından çok az birn zaman sonra yazılmış Yeni Câmi (nr. 858, 967 h.), Hasan Hüsnü (nr. 835, 968 h.), Pertev Paşa (nr. 493, 971 h.), Hâlet Efendi (nr. 666, 986 h.) Kâdı-zâde (nr. 361, 980 h.) ve Reîsulküttap (nr. 666, 986 h.) kütüphanelerinde mevcut nüshalardan da faydalanılmıştır.” (a.g.e, s. ix)

Elinizdeki çevirinin bir diğer özelliği, araştırmacılara kolay mukayese imkanı sağlamak üzere Arapça neşrinin sayfalarını izleme imkanı vermesidir. Bu meyanda metin içerisinde [...] parantezleri içinde yer alan numaralar, esas aldığımız Arapça neşrin sayfalarını göstermektedir.

Çevirinin daha da zenginleştirilmesi ve yeni kuşaklara Osmanlı kültürü, ilmî ortamı ve kılık kıyafetleri hakkında somut tasavvurlar kazandırılması maksadıyla büyük minyatür ustası Nakşî Ahmet’in Topkapı Sarayı Kütüphanesi’nde bulunan Tercüme-i Şakâik-i Numâniyye adlı nüshada (nr. H. 1263) bulunan minyatürleri de Kültür Bakanlığı’nın izni alınarak elinizdeki neşre ilave edilmiştir. Takdir edileceği üzere, bu minyatürlerden her birinin basılmış halleri başlı başına birer kartpostal veya poster değeri taşımaktadır.

Kitabın Arapça aslında ana bölümler (tabaka) Osmanlı padişahlarının dönemleri esas alınarak belirlenmiştir. Bizim neşrimizde her bölüme ait başlangıç sayfalasını süsleyen padişah minyatürleri saray ressamı Nakkaş Osman’a ait olup asılları Seyyid Lokman Çelebi’nin Kıyâfetü’l-insâniyye fi şemâili’l-Osmâniyye adlı eserinde (Millet Ktp. Ali Emiri, nr.1216) yer almaktadır. Adı geçen nüshanın tıpkı basımı, yeni Türkçe uyarlaması ve İngilizce çevirisiyle birlikte Tarihi Araştırmalar Vakfı İstanbul Araştırmalar Merkezi tarafından neşredilmiştir (son baskısı: İstanbul 1998).

Kitapta geçen şahıs, yer, mezhep ve benzeri özel isimlerinin tespitinde Sn. (Prof.) Dr. Abdülkadir Özcan’ın yukarıda adı geçen neşir için hazırlamış olduğu değerli indekslerden, Bursalı Mehmed Tahir’in Osmanlı Müellifleri gibi klasik kaynaklardan ve ilgili belediye, müze, türbe, tarikat ve benzeri resmi ve gayri resmi web sitelerinde bulunan özel bilgilerden istifade edilmiştir. Bizim çevirimizde yer alan indekste özellikle şahıs ve eser adları mükerrer biçimde yer almaktadır. Bazı durumlarda birleştirilmiş olmakla beraber müellife ait kullanım farklarını yansıtmak amacıyla şahıs ve eser adları değişik şekilleriyle sıralanmıştır. Bu yüzden okuyucu tarama işlemini alternatif kullanımları göz önüne alarak yapmalıdır.

İlim tarihimiz açısından böylesine büyük önem taşıyan bir eseri çevirmenin ağır sorumluluğu altında ezilirken, yeni kuşakların anlayıp yararlanabilecekleri bir dil ve üslup ile günümüz Türkçesi’ne kazandırmanın verdiği sevinci de her an hissettiğimi ifade etmem gerekir. Çeviriyle ilgili hata ve kusurları kendime ait görür, değerli müellifi bu hatalardan tenzih ederken siz değerli okurlardan tespit ettiğiniz çeviri ve imla hatalarını bildirmenizi istirham ederim. Bu suretle eserin yeni baskılarının daha kusursuz şekilde gerçekleştirilmesi mümkün olabilecektir.

Başarı Allah’tandır.

Açıklama:

Taşköprülüzâde Ahmet Efendi Osmanlı ilim tarihi yazımı bakımından önem taşıyan bir müelliftir. Bunun sebebi kendisinin biri "ilimler"i, diğeri ise "bilginler"i konu edinen iki büyük eser kaleme almış olmasıdır. İlimleri ele alan eseri Miftâhü's-Sa'âde adıyla, bilginleri konu edinen eseri ise eş-Şakâyıku'n-Nu'mâniyye adıyla anılır. Her iki eser de aslında aynı projenin bütünleyici parçasıdır ve Osmanlı ilim tarihi için vazgeçilmez birer kaynaktır.

Elinizdeki eser bunlardan ikincisi olup başlangıcından Kanuni dönemine kadar "Osmanlı Bilginleri"ni konu edinmektedir. Müellifin, dünya devleti Osmanlı'nın entelektüel hayatına ayna tutuyor olması eseri cidden önemli kılmaktadır. Esere hakim olan ilim anlayışı naklî/aklî ilimler, medrese/tekke ilişkilerini tam bir bütünlük içinde ele alması bakımından dikkat çekicidir.

İlk on Osmanlı padişahı dönemindeki 502 bilgine ait entelektüel biyografinin yer aldığı Şakâyık, Arapça aslından dilimize kazandırılmıştır. Taşköprülüzâde, sahip olduğu bütüncül ilim anlayışının tabii bir uzantısı olarak ünlü müderrisleri, öncü tasavvuf büyüklerini ve kurucu "bilim adamları"nı "ulema"dan sayarak kitabında tanıtmaktadır. Hacı Bayram Velî, Molla Fenarî, Ali Kuşçu, Kemalpaşazâde, Mirim Çelebi, Karaca Ahmet, Zembilli Ali Efendi, Fethullah Şirvânî... gibi farklı renkler taşıyan nice büyük isim aynı kervana katılan ilim ve marifet yolcuları olarak yerlerini alırlar kitapta. Osmanlı Bilginleri adıyla yayımladığımız bu eserin nitelik belirten bir vasfı da Şakâyık'ın klasik bir Türkçe tercümesinde yer alan Nakşî Ahmed'e ait özgün minyatürlerin tablolar halinde metne eşlik etmesidir.

HAKKINDA YAZILANLAR

Osmanlı Bilginleri

Erhan Afyonlu, Bugün Gazetesi, 11 Mart 2007, Pazar

Bir Osmanlı aydını olan Taşköprülüzâde Ahmed, yazdığı eserlerle Osmanlı tarihinde ayrı bir yer tutar. Miftâhü's-Sa'âde isimli eserinde ilimleri, eş-Şakaiku'n-Numâniyye isimli eserinde ise Osmanlı bilim adamlarını anlatır. Bu kitaplar Osmanlı bilim tarihi açısından vazgeçilmez eserlerdir. Taşköprülüzâde gözleri körken yazdığı eseri Şakaiku'n-Numâniyye'de ilk on Osmanlı padişahı döneminde yaşamış 502 Osmanlı aydın ve âliminin biyografilerini anlatır.

Şakaiku'n-Numâniyye'nin kelime manası "gelincik çiçeği"dir. Gelincik çiçeğinin simgesel anlamı ölümsüzlük uykusudur. Taşköprülüzâde, kitabına koyduğu bu manalı isimle biyografilerini kaleme aldığı yazarların, kırlarda açan gelincik tarlası gibi, her yıl yeniden doğarak ölümsüz bir uykuya yattıklarına işaret eder. Yazarın, Arapça kaleme aldığı bu eseri çok ilgi görmüş ve hemen Türkçe'ye çevirisi yapılmış, ardından da esere zeyiller yazılmıştır.

Osmanlı ilim dünyasını anlamak için vazgeçilmez bir eser olan Şakaiku'n-Numâniyye geçtiğimiz günlerde Muharrem Tan tarafından Arapça'dan çevirilerek lüks bir baskıyla İz Yayıncılığın 500. kitabı olarak yayımlandı. Osmanlı Bilginleri ismiyle yayımlanan eser, içine konulan Nakkaş Ahmed'in Osmanlı âlimlerini tasvir ettiği minyatürlerle de zenginleştirilmiş. Yayımladığı eserlerle kültür dünyamızı zenginleştiren İz Yayıncılığı tebrik ediyor ve daha önemli eserler vermelerini temenni ediyorum.

ÇEVİRENİN ÖNSÖZÜ

Bir kitabın yazılma gayesi ve hangi ortamlarda niçin yazıldığı gibi hususları, en iyi kendisinin bilebileceğini düşünerek buna dair açıklamayı merhum müellife bırakmayı uygun görüyor ve eserin mukaddimesinden şu satırları aktarıyoruz:

“Sağı soldan, doğruyu eğriden ayırmaya başladığım günden beri ulema menkıbeleri ve onların haberlerini öğrenmeye çok meraklıydım. Yaşadıkları ilginç olayları ve sözlerini ezberlemeye bayılırdım. Bu sayede onlarla ilgili kitaplar ve defterler dolusu bilgi zihnimde birikmişti. Sonraki dönemde yaşayan âlimler geçmiş büyük âlimler hakkında nakil yoluyla veya bizzat görerek öğrendikleri bilgileri kitaplaştırmışlar, fakat hiç kimse şu memleketin âlimlerinin hayatları hakkında bilgi toplamaya iltifat etmemişti. Neredeyse gelip giden nesillerin dillerinde ne isimleri ne resimleri kalmayacaktı. Bu durumu fark eden bir fazilet ve kemal sahibi benden Anadolu ve Rumeli ulemâsının menkıbelerini toplamamı istirham etti. Ben de Melik-i Hayy-i Kayyum Allah’ın yardımını dileyerek bu istirham sahibine olumlu cevap verdim. Yalnız din âlimlerinin tarihçelerine, tarikat şeyhlerinin hallerini de eklemeyi uygun gördüm. Allah nurlarını arttırsın ve sırlarını mukaddes kılsın.

"Bu kitapta, ilim ve fazilet bakımından farklı seviyelerde olsalar da yüksek makam ve mevkilere gelenleri zikrettiğim gibi, söz konusu makamları hak ettikleri halde oralara gelemeyen zevâtı da zikrettim. Ama her halükârda, zikretmediklerimin sayısı, zikrettiklerimden daha fazladır. Bir çok büyük âlimin vefat tarihlerini bilemediğim için kitabı, Osmanlı Sultanlarının tertibine göre sıralayıp düzenleyerek eş-Şakâiku’n-Nu’mâniyye fî ulemâi’d-Devleti’l-Osmâniyye adını verdim.”

eş-Şakâiku’n-Numâniye’ye özgünlük değeri veren bir çok nitelik bulunmakta olup bunların en önemlileri şöyle sıralanabilir:

1. Eserin en temel niteliği klasik Osmanlı ilim hayatı ve muhiti hakkında özgün bilgiler içermesi, bu konuda temel kaynak olmasıdır. Kanuni döneminde yaşamış olan müellifin, bir dünya devleti olduğu dönemde Osmanlı’nın entelektüel hayatına ayna tutuyor olması, klasik Osmanlı zihniyet dünyasını doğrudan doğruya yansıtması eseri önemli kılmaktadır. Özellikle temel ilimler tasnifine dair naklî/aklî ilimler bütünlüğünü vurgulayan değerlendirmeler ve Osmanlı klasik dönemindeki medrese-tekke münasebetleri hakkında fikir veren yaklaşım dikkat çekicidir.

2. Eserin biyografik niteliği okuyucunun eseri öncelikle “Osmanlı Entelektüel Hayatında Kim Kimdir?” sorusunun ışığında algılamasına yol açacaktır; bunun yanısıra eser alimlerin hayatlarına ilişkin bir çok yönün tasviri, biyografik malumatın ötesine geçmemizi ve arka plana ait bir çok tarihî veriye ulaşmamızı da mümkün kılmaktadır. Dolayısıyla eseri bir tabakat kitabı olmasının yanında özelde ele alınan kişilerin sosoyo-kültürel arka planlarını, genelde ise Osmanlı kültür dünyasını yansıtan bir klasik olarak görmek ve öylece yararlanmak gerekmektedir.

3. Müellif eserinde biyografilerini yazdığı alimlerin bir bölümüyle hoca-öğrenci ilişkisi yaşamış, bir bölümüyle aynı şehirlerde görev yapmış, bir bölümünün çocukları ve torunlarıyla tanışma fırsatı bulmuş bir insandır. Öte yandan ulema geleneğine sahip bir aile ortamında yetişmiş olması da bu konuda yeterince donanım kazanmasını sağlamıştır. Bu durum müellifin eserini, bazı durumlarda tanıklıklara dayalı olmak üzere içeriden bir bakışla yazmasını mümkün kılmıştır.

4. Eseri ilgi çekici kılan bir diğer özellik, müellifin otobiyografine yer vermiş olmasıdır. Tabakat geleneğinde pek sık rastlanmayan bu uygulamayı Taşköprülüzâde’de görmekteyiz. O, kitabının son terceme-i halini otobiyografisine ayırmak suretiyle okuyucusuna eserin müellifi hakkında kaynağından bilgi elde etme imkanı sunmuş olmaktadır.

5. Müellifin eserine verdiği “eş-Şakâiku’n-Numâniyye” ismi de derin bir anlam içermektedir. Türkçe’de bu kelimenin karşılığı gelincik çiçeğidir. Gelincik çiçeğinin simgesel anlamı ölümsüzlük uykusudur. Müellif bu latif ve manidâr seçimiyle biyografilerini yazdığı bilginlerin, kırlarda açılan gelincik tarlası misali, her yıl yeniden doğarak ölümsüz bir uykuya yattıklarına işaret etmektedir.

6. Eserin bir diğer özelliği Osmanlı ilim tarihinde belki emsali görülmemiş bir şekilde müellifi henüz hayattayken dilimize tercüme edilmeye başlanmış olması ve bu tercüme girişimlerinin vefatının hemen ardından da devam etmiş olmasıdır. Esere yazılan zeyiller de bu eserin ana gövdesiyle ansiklopedik özelliğini uzun süre devam ettirdiğini göstermektedir.

Tercümeler

Şakâik-i Numâniyye Osmanlı tarihinde en fazla ilgi görmüş ve üzerinde çalışma yapılmış kaynak eserlerden biridir. Eserin Osmanlı döneminde yapılmış tercümelerini şöyle sıralayabiliriz:

1. Âşık Çelebi (ö. 979=1572); tercümesini müellife bizzat sunmuştur.
2. Muhtesibzâde Mehmed Hâki (ö. 975/1567’den sonra); müelliften tercüme için izin alarak çalışmaya başlamış ve tamamladığında Hadâiku’r-reyhân adını vermiştir.
3. Derviş Ahmet Efendi, ed-Davhatu’l-irfâniyye fî ravzati’l-ulemâ.
4. Muhammed b. Sinâneddîn Yusuf (ö. 989/1581), Menâkıbü’l-ulemâ.
5. Seyyid Mustafa, Hakâiku’l-beyân fî tercumeti Şakâiki’n-Nu’mân.
6. Mehmed Mecdî [Edirnevî] (ö. 599/1590); Hadâiku’ş-Şakâik (Bu eser Matbaa-i Âmire’de 1269/1853 yılında basılmıştır).
7. Amasyalı İbrahim b. Ahmet (ö. 998/1589). 
8. Çerkez Mehmed b.Yusuf (ö. 1098/1686).

Zeyiller

Aşık Çelebi (ö. 979=1572)
Ali b. Bâlî (ö. 997/1569)
İştipli Hüseyin Sadri (ö. 993/1585)
Lütfü Beyzâde Mehmed b. Mustafa (ö. 995/1587)
Saçlı Emirzâde Abdülkadir (ö. 1000/1592)
Seyrekzâde Emrullah (ö. 1008/1600)
Hamidî Karaca Ahmet (ö. 1024/1615)
Akhisarlı Abdülkerim b. Sinan (ö. 1038/1629)
Nev’îzâde Ataî (ö. 1045/1635 [İstanbul, Matbaa-i Amire, 1851])
Uşşakizade İbrahim Efendi (ö. 1136/1723) (“Zeyl-i Şakâyık”, haz. Hans Joachim Kissling, [Wiesbaden: Otto Harrassowitz, 1965]; bu eser daha sonra “Vorstudien zur Geschichte Ilmiye im Osmanischen Reich: I. zu Uşakîzade, seiner Familie und seinem Zeyl-i Sakayık” adıyla Hans Georg Majer tarafından Almanca’ya çevrilmiştir [München: Rudolf Trofenik, 1978])

Şakayık’a yazılan zeyiller konusunda daha geniş bilgi için şu kaynağa müracaat edilebilir:

Behcet Gönül [Necatigil], “İstanbul Kütüphânelerinde Al-Şakâik Al-Nu‘mâniya Tercüme ve Zeyilleri”, Türkiyat Mecmuası, İstanbul 1945, VII-VIII/2, 36-168.

Yine “Şakâik-i Numâniyye ve Zeyilleri” adlı kıymetli bir derlemenin Dr. Abdülkadir Özcan tarafından hazırlandığı ve Çağrı Yayınları tarafından basıldığı (İstanbul 1989) da hatırlatılmalıdır.

Çevirimize Esas Olan Neşir ve Çevirimizin Bazı Özellikleri

Çevirimizde Prof. Ahmet Subhi Fırat tarafından hazırlanan ve İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Yayınları arasında (No. 3353) çıkan “eş-Şekâiku’n-Nu’mâniyye fî ulemâi’d-Devleti’l-Osmâniyye” (İstanbul 1985) başlıklı Arapça neşri esas aldık. Bu neşirdeki açıklama notlarından yararlandık; fakat bu kıymetli notları ya da ilave edilebilecek başkalarını çeviri metnine dahil etmeyi –birkaç istisna dışında– arzu etmedik. Çünkü bu çeviriyi yayınlamamızdaki temel amaç, akademik gerekliliklerin ötesinde okuyucunun en saf ve yalın haliyle bir Osmanlı klasiğinin atmosferinde nefes alıp vermesini, daha da önemlisi Osmanlı ilim zihniyeti hakkında doğrudan doğruya fikir sahibi olmasını sağlamaktır. Bu yüzden çevirinin dilini mümkün olduğu ölçüde genel okuyucunun Türkçesi’ne yaklaştırmaya, serbest bir okumaya uygun hale getirmeye çalıştık. Kaldı ki akademik araştırma yapanların eserin yazıldığı dile vakıf olması ihtimal dahilindedir; ancak Arapça bilmeyen tarih araştırmacısı için bu çeviri esaslı bir ilmî kaynak olma özelliği taşıyacaktır.

Çeviride esas alınan ilmî neşrin kaynaklarıyla ilgili olarak bizzat yayına hazırlayanın ifadelerini aktarmak istiyoruz:

“eş-Şekâik’in bugün hemen hemen her ciddi kütüphanede rastlanılan yazma nüshaları, onun görüldüğü geniş ilginin en sağlam şâhididir. Sunulan metnin tesisinde, elimizde mevcut bir çok nüsha arasında Arkeoloji Kütüphanesi’nde 403 numarada bulunan ve Taşköprülü-zâde’nin kontrolünden geçtiği kayıtlı olan nüsha alınmış bunun yanı sıra daha hayatında iken veya vefatından çok az birn zaman sonra yazılmış Yeni Câmi (nr. 858, 967 h.), Hasan Hüsnü (nr. 835, 968 h.), Pertev Paşa (nr. 493, 971 h.), Hâlet Efendi (nr. 666, 986 h.) Kâdı-zâde (nr. 361, 980 h.) ve Reîsulküttap (nr. 666, 986 h.) kütüphanelerinde mevcut nüshalardan da faydalanılmıştır.” (a.g.e, s. ix)

Elinizdeki çevirinin bir diğer özelliği, araştırmacılara kolay mukayese imkanı sağlamak üzere Arapça neşrinin sayfalarını izleme imkanı vermesidir. Bu meyanda metin içerisinde [...] parantezleri içinde yer alan numaralar, esas aldığımız Arapça neşrin sayfalarını göstermektedir.

Çevirinin daha da zenginleştirilmesi ve yeni kuşaklara Osmanlı kültürü, ilmî ortamı ve kılık kıyafetleri hakkında somut tasavvurlar kazandırılması maksadıyla büyük minyatür ustası Nakşî Ahmet’in Topkapı Sarayı Kütüphanesi’nde bulunan Tercüme-i Şakâik-i Numâniyye adlı nüshada (nr. H. 1263) bulunan minyatürleri de Kültür Bakanlığı’nın izni alınarak elinizdeki neşre ilave edilmiştir. Takdir edileceği üzere, bu minyatürlerden her birinin basılmış halleri başlı başına birer kartpostal veya poster değeri taşımaktadır.

Kitabın Arapça aslında ana bölümler (tabaka) Osmanlı padişahlarının dönemleri esas alınarak belirlenmiştir. Bizim neşrimizde her bölüme ait başlangıç sayfalasını süsleyen padişah minyatürleri saray ressamı Nakkaş Osman’a ait olup asılları Seyyid Lokman Çelebi’nin Kıyâfetü’l-insâniyye fi şemâili’l-Osmâniyye adlı eserinde (Millet Ktp. Ali Emiri, nr.1216) yer almaktadır. Adı geçen nüshanın tıpkı basımı, yeni Türkçe uyarlaması ve İngilizce çevirisiyle birlikte Tarihi Araştırmalar Vakfı İstanbul Araştırmalar Merkezi tarafından neşredilmiştir (son baskısı: İstanbul 1998).

Kitapta geçen şahıs, yer, mezhep ve benzeri özel isimlerinin tespitinde Sn. (Prof.) Dr. Abdülkadir Özcan’ın yukarıda adı geçen neşir için hazırlamış olduğu değerli indekslerden, Bursalı Mehmed Tahir’in Osmanlı Müellifleri gibi klasik kaynaklardan ve ilgili belediye, müze, türbe, tarikat ve benzeri resmi ve gayri resmi web sitelerinde bulunan özel bilgilerden istifade edilmiştir. Bizim çevirimizde yer alan indekste özellikle şahıs ve eser adları mükerrer biçimde yer almaktadır. Bazı durumlarda birleştirilmiş olmakla beraber müellife ait kullanım farklarını yansıtmak amacıyla şahıs ve eser adları değişik şekilleriyle sıralanmıştır. Bu yüzden okuyucu tarama işlemini alternatif kullanımları göz önüne alarak yapmalıdır.

İlim tarihimiz açısından böylesine büyük önem taşıyan bir eseri çevirmenin ağır sorumluluğu altında ezilirken, yeni kuşakların anlayıp yararlanabilecekleri bir dil ve üslup ile günümüz Türkçesi’ne kazandırmanın verdiği sevinci de her an hissettiğimi ifade etmem gerekir. Çeviriyle ilgili hata ve kusurları kendime ait görür, değerli müellifi bu hatalardan tenzih ederken siz değerli okurlardan tespit ettiğiniz çeviri ve imla hatalarını bildirmenizi istirham ederim. Bu suretle eserin yeni baskılarının daha kusursuz şekilde gerçekleştirilmesi mümkün olabilecektir.

Başarı Allah’tandır.