Yakınçağ Başlarından Tanzimat'a Kadar Çankırı

Tez Türkçe Tarih×

Künye:

Yazarlar:

Ahmet ELİBOL

Ekle

Danışmanlar:

Hale ŞIVGIN

Ekle

Yayın Yılı:

2005

Yayın Yeri:

Ankara

Seviye:

DOKTORA

Kurum:

Gazi Üniversitesi

Bölüm:

Tarih Anabilim Dalı

İçerik Dosyası:

Web adresi:

Web adresi henüz eklenmemiş. Eklemek için düzenle simgesine tıklayınız.

Operatör:

Tayfun Demirhan

Güncelleyen:

Yağız Fatih Nazlıer

Özet:

Bu çalışmamızda Çankırı Sancağı'nın 1789 ilâ 1839 arasında idarî, sosyal ve iktisadî durumu incelenmeye gayret edilmiştir. Çalışmamız sırasında temel kaynak olarak, belirtilen döneme ait Çankırı Şer'iyye Sicilleri'nden istifade edilmiştir. Bunun yanında Başbakanlık Osmanlı Arşivi'nde mevcut muhtelif tasniflerdeki belgeler ile Vakıflar Genel Müdürlüğü'ndeki bazı vakfiye kayıtlan, çalışmadaki temel, ilk elden kaynaklar olarak zikredilmelidir. Bütün bu adı geçen arşiv kaynakları ile beraber konu hakkında bugüne kadar yazılmış telif veya tercüme eserlerin de katkılarıyla bahsedilen dönemin Çankırı'sı belirtilen hususiyetleri ile ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bu araştırma giriş kısmını müteakip üç bölümden oluşmaktadır. Giriş kısmında Çankırı'nın coğrafi durumu ve tarihçesi ele alınmıştır. Buna ilaveten metodolojik bir girişle incelediğimiz arşiv kaynaklan ve basılı eserlerin bir tahlili yapılmıştır. I. Bölüm' de, 1789-1839 yıllan arasında Çankırı'nın idarî vaziyeti incelenmiştir. Burada Çankırı'nın idarî bakımdan Anadolu eyaletindeki yeri, sancak olarak geçirdiği değişimler, idarî taksimat açısından büyük birimlerden başlayıp köylere kadar inen bilgi ve değerlendirmeler verilmiştir. Bilahare Çarıkın Sancağı'ndaki yöneticiler ehl-i.örf ve ulema olarak iki grupta incelenmiştir. II. Bölüm' de ise bahsedilen dönemde Çankırı'nın şehir özellikleri, mahalleleri, nüfusu, aile yapısı, bulundurduğu vakıf eserleri yanında asayiş durumu, sosyal durum üst başlığı altında değerlendirilmiştir. III. Bölümde, bölgenin iktisadî yapısı ele alınmıştır. Özellikle kadı sicilleri ve Başbakanlık Arşivi belgeleri ekseninde Çankırı'nın mukataaları, toprak durumu, alman vergiler, para değeri, fiyatlar ve bölgede faaliyet gösteren esnaf gruplarının ortaya çıkarılmasına çaba harcanmıştır. Çalışmada, mazisi Hattilere kadar giden Çankırı'nın özellikle ilk ve ortaçağlarda İpek yolunun mühim bir kavşak noktası olması hasebiyle önemli bir şehir haline geldiği, ancak incelediğimiz dönemde giderek önemini yitiren bir görüntü arz ettiği müşahade edilmektedir, İsfendiyaroğlu Kasım Bey'in 1464'teki vefatıyla Osmanlı II toprağı olan Çankırı'nın Anadolu eyaletine bağlı bir sancak hüviyeti uzun seneler devam etti. Sancak olarak günümüzdeki sınırlarından daha geniş bir sahaya yayılan Çankırı, çalıştığımız dönemde genellikle arpalık veya malikâne olarak bazen de Ankara sancağı ile birleştirilerek bir mutasarrıfın uhdesine verilmiştir. Bilhassa idari ve sosyal karışıklıkların yaşandığı 19. yüzyıl başlarında Çankırı'da önemli denilebilecek bir ayanlık mücadelesi yaşanmıştı. Bu mücadele sırasında ayanlarla beraber olan yöredeki idareciler halka karşı zulümlerini giderek artmışlardır. Devletin içinde bulunduğu ekonomik ve askeri çöküntü, halka yansımış, vergiler ağırlaştırılmış, üstüne üstlük kapısız ve dağlı eşkıyanın tasallut ve zulmü altında kalan halk çaresizlikten ne yapacağım bilemez duruma gelmiştir. Bu dönemde özellikle Çankırı, bağlı kazaları Koçhisar ve Tosya, mühim sayılabilecek pamuklu ve kıl kumaş hammaddesinin üretildiği bir merkez konumundadır. Buralarda imal edilen tiftik ve pamuk ipliği genelde sof imal edilen bir merkez olan Ankara'ya gönderilmek üzere devletçe satın alınmaktaydı. Buna ilaveten deri, tuz, kahve ve tütün mukataaları devletin sancaktan elde ettiği önemli gelir kaynaklarından olarak zikredilmelidir. Ancak belirttiğimiz gibi Çankırı, 19. yüzyılda iktisadî olarak önemini kaybetmiş ve vasat bir Anadolu merkezi haline dönüşmüştür. 19. yüzyılın başlarında Çankırı nüfusunun kahir ekseriyetini Müslümanlar oluşturmaktaydı. %1 veya daha düşük yüzdelerle ifade edilen gayr-i Müslim nüfusun çoğunluğu Rumlar ve Ermenilerden müteşekkildi. Sancakta 16. yüzyıl verileriyle karşılaştırıldığında bu dönemde önemli bir nüfus artışı meydana gelmemiştir. Bunun da sebebini üretim tüketim ilişkilerinde azalan bir seyre bağlamak sanıyoruz yanlış olmaz.

Bu çalışmamızda Çankırı Sancağı'nın 1789 ilâ 1839 arasında idarî, sosyal ve iktisadî durumu incelenmeye gayret edilmiştir. Çalışmamız sırasında temel kaynak olarak, belirtilen döneme ait Çankırı Şer'iyye Sicilleri'nden istifade edilmiştir. Bunun yanında Başbakanlık Osmanlı Arşivi'nde mevcut muhtelif tasniflerdeki belgeler ile Vakıflar Genel Müdürlüğü'ndeki bazı vakfiye kayıtlan, çalışmadaki temel, ilk elden kaynaklar olarak zikredilmelidir. Bütün bu adı geçen arşiv kaynakları ile beraber konu hakkında bugüne kadar yazılmış telif veya tercüme eserlerin de katkılarıyla bahsedilen dönemin Çankırı'sı belirtilen hususiyetleri ile ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bu araştırma giriş kısmını müteakip üç bölümden oluşmaktadır. Giriş kısmında Çankırı'nın coğrafi durumu ve tarihçesi ele alınmıştır. Buna ilaveten metodolojik bir girişle incelediğimiz arşiv kaynaklan ve basılı eserlerin bir tahlili yapılmıştır. I. Bölüm' de, 1789-1839 yıllan arasında Çankırı'nın idarî vaziyeti incelenmiştir. Burada Çankırı'nın idarî bakımdan Anadolu eyaletindeki yeri, sancak olarak geçirdiği değişimler, idarî taksimat açısından büyük birimlerden başlayıp köylere kadar inen bilgi ve değerlendirmeler verilmiştir. Bilahare Çarıkın Sancağı'ndaki yöneticiler ehl-i.örf ve ulema olarak iki grupta incelenmiştir. II. Bölüm' de ise bahsedilen dönemde Çankırı'nın şehir özellikleri, mahalleleri, nüfusu, aile yapısı, bulundurduğu vakıf eserleri yanında asayiş durumu, sosyal durum üst başlığı altında değerlendirilmiştir. III. Bölümde, bölgenin iktisadî yapısı ele alınmıştır. Özellikle kadı sicilleri ve Başbakanlık Arşivi belgeleri ekseninde Çankırı'nın mukataaları, toprak durumu, alman vergiler, para değeri, fiyatlar ve bölgede faaliyet gösteren esnaf gruplarının ortaya çıkarılmasına çaba harcanmıştır. Çalışmada, mazisi Hattilere kadar giden Çankırı'nın özellikle ilk ve ortaçağlarda İpek yolunun mühim bir kavşak noktası olması hasebiyle önemli bir şehir haline geldiği, ancak incelediğimiz dönemde giderek önemini yitiren bir görüntü arz ettiği müşahade edilmektedir, İsfendiyaroğlu Kasım Bey'in 1464'teki vefatıyla OsmanlıII toprağı olan Çankırı'nın Anadolu eyaletine bağlı bir sancak hüviyeti uzun seneler devam etti. Sancak olarak günümüzdeki sınırlarından daha geniş bir sahaya yayılan Çankırı, çalıştığımız dönemde genellikle arpalık veya malikâne olarak bazen de Ankara sancağı ile birleştirilerek bir mutasarrıfın uhdesine verilmiştir. Bilhassa idari ve sosyal karışıklıkların yaşandığı 19. yüzyıl başlarında Çankırı'da önemli denilebilecek bir ayanlık mücadelesi yaşanmıştı. Bu mücadele sırasında ayanlarla beraber olan yöredeki idareciler halka karşı zulümlerini giderek artmışlardır. Devletin içinde bulunduğu ekonomik ve askeri çöküntü, halka yansımış, vergiler ağırlaştırılmış, üstüne üstlük kapısız ve dağlı eşkıyanın tasallut ve zulmü altında kalan halk çaresizlikten ne yapacağım bilemez duruma gelmiştir. Bu dönemde özellikle Çankırı, bağlı kazaları Koçhisar ve Tosya, mühim sayılabilecek pamuklu ve kıl kumaş hammaddesinin üretildiği bir merkez konumundadır. Buralarda imal edilen tiftik ve pamuk ipliği genelde sof imal edilen bir merkez olan Ankara'ya gönderilmek üzere devletçe satın alınmaktaydı. Buna ilaveten deri, tuz, kahve ve tütün mukataaları devletin sancaktan elde ettiği önemli gelir kaynaklarından olarak zikredilmelidir. Ancak belirttiğimiz gibi Çankırı, 19. yüzyılda iktisadî olarak önemini kaybetmiş ve vasat bir Anadolu merkezi haline dönüşmüştür. 19. yüzyılın başlarında Çankırı nüfusunun kahir ekseriyetini Müslümanlar oluşturmaktaydı. %1 veya daha düşük yüzdelerle ifade edilen gayr-i Müslim nüfusun çoğunluğu Rumlar ve Ermenilerden müteşekkildi. Sancakta 16. yüzyıl verileriyle karşılaştırıldığında bu dönemde önemli bir nüfus artışı meydana gelmemiştir. Bunun da sebebini üretim tüketim ilişkilerinde azalan bir seyre bağlamak sanıyoruz yanlış olmaz.