Kuruluşundan Günümüze Fatih Külliyesi

Tez Türkçe Tarih×

Künye:

Yazarlar:

Fahri UNAN

Ekle

Danışmanlar:

Bahaeddin YEDİYILDIZ

Ekle

Yayın Yılı:

1993

Yayın Yeri:

Ankara

Seviye:

DOKTORA

Kurum:

Hacettepe Üniversitesi

Bölüm:

Sosyal Bilimler Enstitüsü

İçerik Dosyası:

Web adresi:

Web adresi henüz eklenmemiş. Eklemek için düzenle simgesine tıklayınız.

Operatör:

Ramazan Acun

Güncelleyen:

Tayfun Demirhan

Özet:

İstanbul'un Türkler tarafından fethinden sonra, bu büyük şehirde Osmanlı sultanlarının dinî, Hayri ve sosyal fonksiyonları bulunan çok sayıda mimari manzumeler tesis ve teşkil ettikleri bilinmektedir. Bunlardan sultanlar adına yaptırılmış olanların ilki, bizzat şehrin fatihi tarafından ve fethin hemen ardından inşa ettirilmiş bulunan Fatih külliyesidir. Ortada yer alan muazzam camii ve bu cami çevresinde mimari bir anlayışla tesis edilmiş olan medreseleri, darüşşifası, mektebi, imareti ve öteki mülhak birimleriyle Fatih külliyesi, kendisinden sonra İstanbul'da gerek sultanlar ve gerekse diğer ileri gelen saray mensupları ile devlet erkânı tarafından yaptırılan benzer eserlere örnek oluştur muştur. Fâtih külliyesi, mimari tarzı kadar, verdiği hizmetler bakımından da, daha sonra yaptırılan benzeri müesseselerin önderi durumundadır. Ancak, bizzat Fâtih külliyesinin, gerek mimari tarz ve gerekse sunduğu hizmetler açısından, İslâm dünyasında ve bilhassa Anadolu'da Selçuklular zamanında vücut bulan benzeri eserlerin tabii bir takipçisi ve gelişmişi olduğu görülmektedir. Bu bakımdan Fâtih külliyesi, türünün ilk örneği olarak değil, bu sahadaki belirli bir tekâmülün neticesi olarak doğmuştur. Kendisine mahsûs gelir kaynaklarıyla, yönetim şekliyle ve geniş hizmet kapasitesi sağlayan birimleriyle, bulunduğu semtin bir kültür ve ilim merkezi hâline gelmesini sağlayan Fâtih külliyesi, kuruluşundan XIX. yüzyılın ortalarına kadar, bütün birimleriyle bilfiil hizmet üretmeğe devam etmiştir. Uzun yıllar Osmanlı eğitim mekanizmasının zirvesini temsil eden, diğer eğitim kuruluşları tarafından örnek alınan Sahn-ı Semân medreseleri, bu külliye bünyesinde yer alıyordu. Ülkenin ilk teferruatlı, yan birimleri bulunan ve "kampus" niteliği taşıyan düzenli medreseleri olan Semâniye medreselerinden yetişen ilim adamları, burada ders veren âlimler, daha sonra kadılık, müftülük, kazaskerlik, şeyhülislâmlık, vs. gibi, fiilen devlet idaresinin bir cüzünü oluşturan mevkilere IV geçerek, bir tarafları topluma ve diğer taraftan devlete hizmet etmişler; yeni elemanların ve âlimlerin yetişmesine katkıda bulunmuşlardır. Keza, aynı şeyleri külliye bünyesinde yer alan darüşşifa için de söylemek mümkündür. XIX. yüzyılın ortalarına kadar faal bulunan darüşşifada pek çok tabip yetişmiş; pek çok hasta zamanın imkânları içerisinde tedavi olup şifa bulmuştur. Benzeri değerlendirmeleri, külliyenin kütüphanesi, mektebi, muvakkılhânesi, imareti, tâbhânesi ve kervansarayı gibi birimleri için de yapmak tabiidir. Ancak, bütün bunlara rağmen, kanaatimizce Fâtih külliyesi, bütün birimleriyle ve tam manasıyla topluma açık bir müessese olmaktan ziyâde, karşımıza bir "üniversite kampusu" kimliğinde çıkmakladır. Gelir kaynaklarından sağlanan meblağların, öncelikli olarak külliye için sarf edilmiş olması da bunu göstermektedir. Fakat, dolaylı da olsa, netice îtibâriyle, yürütülen faaliyetlerden ve sunulan hizmetlerden yine toplumun faydalandığını kabul etmek gerekir. Bu faydalanmanın, esâs olarak, ilmî, dinî, sıhhî, gıdâî ve eğitim gibi değişik sahalarda kendini gösterdiği açıktır. Binâenaleyh, sunulan hizmetlerin, bir bütün olarak değerlendirildiğinde, küçümsenmesi mümkün değildir. Verdiği hizmetlerle bir taraftan bir hayır eseri olarak faaliyet gösteren, diğer taraf tan devlete çok sayıda ve üst kademelerde istihdam edilecek nitelikte eleman yetiştiren Fâtih külliyesi, yüzyıllar içerisinde gitgide rutinleşen ve etkilerini kaybeden faaliyetleri neticesinde, bilhassa XIX. yüzyılın ikinci yarısından îtibâren önce dâruşşifâsını kaybetmiş; bilâhare ve peyderpey tâbhânesi hizmet dışı kalmış, muvakkıthânesi, kervansarayı, mektebi âtıl duruma düşmüş ve nihayet Cumhuriyet döneminin ilk yıllarında (1924) medreselerini yitirmiştir. Eskisine nisbetle canlılığından çok şey kaybetmesine rağmen, kuruluşundan günümüze kadar fonksiyonunu muhafaza eden tek külliye birimi "cami" olmuştur. Cumhuriyet döneminde, özellikle medrese binalarının ve burada bulunan talebe odalarının aralıklarla "talebe yurtları" olarak kullanıldıkları görülmektedir.

İstanbul'un Türkler tarafından fethinden sonra, bu büyük şehirde Osmanlı sultanlarının dinî, Hayri ve sosyal fonksiyonları bulunan çok sayıda mimari manzumeler tesis ve teşkil ettikleri bilinmektedir. Bunlardan sultanlar adına yaptırılmış olanların ilki, bizzat şehrin fatihi tarafından ve fethin hemen ardından inşa ettirilmiş bulunan Fatih külliyesidir. Ortada yer alan muazzam camii ve bu cami çevresinde mimari bir anlayışla tesis edilmiş olan medreseleri, darüşşifası, mektebi, imareti ve öteki mülhak birimleriyle Fatih külliyesi, kendisinden sonra İstanbul'da gerek sultanlar ve gerekse diğer ileri gelen saray mensupları ile devlet erkânı tarafından yaptırılan benzer eserlere örnek oluştur muştur. Fâtih külliyesi, mimari tarzı kadar, verdiği hizmetler bakımından da, daha sonra yaptırılan benzeri müesseselerin önderi durumundadır. Ancak, bizzat Fâtih külliyesinin, gerek mimari tarz ve gerekse sunduğu hizmetler açısından, İslâm dünyasında ve bilhassa Anadolu'da Selçuklular zamanında vücut bulan benzeri eserlerin tabii bir takipçisi ve gelişmişi olduğu görülmektedir. Bu bakımdan Fâtih külliyesi, türünün ilk örneği olarak değil, bu sahadaki belirli bir tekâmülün neticesi olarak doğmuştur. Kendisine mahsûs gelir kaynaklarıyla, yönetim şekliyle ve geniş hizmet kapasitesi sağlayan birimleriyle, bulunduğu semtin bir kültür ve ilim merkezi hâline gelmesini sağlayan Fâtih külliyesi, kuruluşundan XIX. yüzyılın ortalarına kadar, bütün birimleriyle bilfiil hizmet üretmeğe devam etmiştir. Uzun yıllar Osmanlı eğitim mekanizmasının zirvesini temsil eden, diğer eğitim kuruluşları tarafından örnek alınan Sahn-ı Semân medreseleri, bu külliye bünyesinde yer alıyordu. Ülkenin ilk teferruatlı, yan birimleri bulunan ve "kampus" niteliği taşıyan düzenli medreseleri olan Semâniye medreselerinden yetişen ilim adamları, burada ders veren âlimler, daha sonra kadılık, müftülük, kazaskerlik, şeyhülislâmlık, vs. gibi, fiilen devlet idaresinin bir cüzünü oluşturan mevkilereIV geçerek, bir tarafları topluma ve diğer taraftan devlete hizmet etmişler; yeni elemanların ve âlimlerin yetişmesine katkıda bulunmuşlardır. Keza, aynı şeyleri külliye bünyesinde yer alan darüşşifa için de söylemek mümkündür. XIX. yüzyılın ortalarına kadar faal bulunan darüşşifada pek çok tabip yetişmiş; pek çok hasta zamanın imkânları içerisinde tedavi olup şifa bulmuştur. Benzeri değerlendirmeleri, külliyenin kütüphanesi, mektebi, muvakkılhânesi, imareti, tâbhânesi ve kervansarayı gibi birimleri için de yapmak tabiidir. Ancak, bütün bunlara rağmen, kanaatimizce Fâtih külliyesi, bütün birimleriyle ve tam manasıyla topluma açık bir müessese olmaktan ziyâde, karşımıza bir "üniversite kampusu" kimliğinde çıkmakladır. Gelir kaynaklarından sağlanan meblağların, öncelikli olarak külliye için sarf edilmiş olması da bunu göstermektedir. Fakat, dolaylı da olsa, netice îtibâriyle, yürütülen faaliyetlerden ve sunulan hizmetlerden yine toplumun faydalandığını kabul etmek gerekir. Bu faydalanmanın, esâs olarak, ilmî, dinî, sıhhî, gıdâî ve eğitim gibi değişik sahalarda kendini gösterdiği açıktır. Binâenaleyh, sunulan hizmetlerin, bir bütün olarak değerlendirildiğinde, küçümsenmesi mümkün değildir. Verdiği hizmetlerle bir taraftan bir hayır eseri olarak faaliyet gösteren, diğer taraf tan devlete çok sayıda ve üst kademelerde istihdam edilecek nitelikte eleman yetiştiren Fâtih külliyesi, yüzyıllar içerisinde gitgide rutinleşen ve etkilerini kaybeden faaliyetleri neticesinde, bilhassa XIX. yüzyılın ikinci yarısından îtibâren önce dâruşşifâsını kaybetmiş; bilâhare ve peyderpey tâbhânesi hizmet dışı kalmış, muvakkıthânesi, kervansarayı, mektebi âtıl duruma düşmüş ve nihayet Cumhuriyet döneminin ilk yıllarında (1924) medreselerini yitirmiştir. Eskisine nisbetle canlılığından çok şey kaybetmesine rağmen, kuruluşundan günümüze kadar fonksiyonunu muhafaza eden tek külliye birimi "cami" olmuştur. Cumhuriyet döneminde, özellikle medrese binalarının ve burada bulunan talebe odalarının aralıklarla "talebe yurtları" olarak kullanıldıkları görülmektedir.