III.Selim’in İstanbul’u: Askerî Yapılar Üzerinden Bir Okuma

On sekizinci yüzyıl başında Saray’ın İstanbul’a dönüşü ile başlayan ve yavaşlayan bir
ivme ile devam eden başkentteki fiziksel dönüşüm süreci, yüzyıl sonunda farklı boyutlar
kazanarak yeniden hızlanır. Osmanlı‐Rus savaşlarının maddî‐mânevî yıprattığı impara‐
torlukta, merkezî otoritenin ve hükümdarlık imajının günden güne zayıfladığı bir dö‐
nemde tahta çıkan III. Selim’in, pek çok konuda programlı birıslahat projesi yürüttüğü
görülür. Hem merkeze rakip olabilecek iç güçlerin, hem de uluslararası arenada muadil
kabul edilen Avrupa devletlerinin karşısına yeni, güçlü ve modern bir imparatorluk
olarak çıkılması şeklinde özetlenebilecek olan bu proje, fizikselleşmiş yansımasını
Saray’ın başkentte yürüttüğü imar faaliyetlerinde bulur. Padişahın dînî liderlik sıfatını,
hânedanın dindarlık ve hayırseverliğini ön plana çıkartan cami, imaret, tekke vb. hayır
eserleri ve halkın günlük hayatında sürekli sultânî imajla içiçe olmasını sağlayarak meş‐
rûiyetini pekiştiren su yapıları gibi onsekizinci yüzyıl İstanbul’u için alışılmış yapı tipleri,
padişahın, tebasının fedakârlıkları ve itaati karşılığında kendisinin de halka hizmet etme‐
yi istediğini göstermesi bakımından tipik ama önemlidir. Bunların yanısıra sultanın ve
hânedanın gösteriş ve ihtişamını gözler önüne seren saraylar da imar faaliyetlerinin
önemli bir parçasıdır. Ancak askerî yapılar, imar faaliyetlerinin en ağırlıklı bölümünü
kapsaması ve anıtsal kütleleri ile İstanbul’un çehresini önemli ölçüde değiştirmesi ile ön
plana çıkar.
Askerî yapıların yaptırılmasını, şüphesiz askerî düzendeki değişikliklerle paralel olarak
artan yeni fiziksel ihtiyaçların giderilmesi ve devam eden savaşların gerektirdiği insan
gücünün sağlanması gibi pratik sebepler zorunlu kılmıştır. Ancak bu birincil sebeplerin
ardında, en az onlar kadar önemli olan bir takım siyasî hedeflerin de yattığı söylenebilir.
Bu çalışmanın amacı, Saray’ın yüzyıl sonunda başkentteki imar faaliyetlerinin altında
yatan bu siyasi hedefleri, III. Selim’in yaptırdığı askerî yapılar üzerinden ortaya koymak‐
tır.

On sekizinci yüzyıl başında Saray’ın İstanbul’a dönüşü ile başlayan ve yavaşlayan bir
ivme ile devam eden başkentteki fiziksel dönüşüm süreci, yüzyıl sonunda farklı boyutlar
kazanarak yeniden hızlanır. Osmanlı‐Rus savaşlarının maddî‐mânevî yıprattığı impara‐
torlukta, merkezî otoritenin ve hükümdarlık imajının günden güne zayıfladığı bir dö‐
nemde tahta çıkan III. Selim’in, pek çok konuda programlı birıslahat projesi yürüttüğü
görülür. Hem merkeze rakip olabilecek iç güçlerin, hem de uluslararası arenada muadil
kabul edilen Avrupa devletlerinin karşısına yeni, güçlü ve modern bir imparatorluk
olarak çıkılması şeklinde özetlenebilecek olan bu proje, fizikselleşmiş yansımasını
Saray’ın başkentte yürüttüğü imar faaliyetlerinde bulur. Padişahın dînî liderlik sıfatını,
hânedanın dindarlık ve hayırseverliğini ön plana çıkartan cami, imaret, tekke vb. hayır
eserleri ve halkın günlük hayatında sürekli sultânî imajla içiçe olmasını sağlayarak meş‐
rûiyetini pekiştiren su yapıları gibi onsekizinci yüzyıl İstanbul’u için alışılmış yapı tipleri,
padişahın, tebasının fedakârlıkları ve itaati karşılığında kendisinin de halka hizmet etme‐
yi istediğini göstermesi bakımından tipik ama önemlidir. Bunların yanısıra sultanın ve
hânedanın gösteriş ve ihtişamını gözler önüne seren saraylar da imar faaliyetlerinin
önemli bir parçasıdır. Ancak askerî yapılar, imar faaliyetlerinin en ağırlıklı bölümünü
kapsaması ve anıtsal kütleleri ile İstanbul’un çehresini önemli ölçüde değiştirmesi ile ön
plana çıkar.  
Askerî yapıların yaptırılmasını, şüphesiz askerî düzendeki değişikliklerle paralel olarak
artan yeni fiziksel ihtiyaçların giderilmesi ve devam eden savaşların gerektirdiği insan
gücünün sağlanması gibi pratik sebepler zorunlu kılmıştır. Ancak bu birincil sebeplerin
ardında, en az onlar kadar önemli olan bir takım siyasî hedeflerin de yattığı söylenebilir.
Bu çalışmanın amacı, Saray’ın yüzyıl sonunda başkentteki imar faaliyetlerinin altında
yatan bu siyasi hedefleri, III. Selim’in yaptırdığı askerî yapılar üzerinden ortaya koymak‐
tır.