Tereke Defterleri ve Osmanlı Maddî Kültüründe Değişim (1785-1875 İstanbul Örneği )

Tez Türkçe Tarih×

Künye:

Yazarlar:

Fatih BOZKURT

Ekle

Danışmanlar:

Arif BİLGİN

Ekle

Yayın Yılı:

2011

Yayın Yeri:

Sakarya

Seviye:

DOKTORA

Kurum:

Sakarya Üniversitesi

Bölüm:

Sosyal Bilimler Enstitüsü

İçerik Dosyası:

Web adresi:

http://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp

Operatör:

Ertan Ünlü

Güncelleyen:

Yağız Fatih Nazlıer

Özet:

İnsanların hayatlarını devam ettirirken belirli ihtiyaç, zorunluluk ve seçimlerin koşullandırmasıyla elde ettikleri her türlü eşya, obje, araç-gereç vs. ?maddî kültür? olarak tanımlanan eşya evrenini oluşturur. Toplumların tarihin belli döneminde sahip oldukları, kullandıkları eşyalardan hareketle toplumsal grupların tercih ve eğilimlerini, yaşam tarzlarını, toplumsal kimliklerin belirli eşyalara sahip olmada etkisini, tüketim kalıplarını vb. hususları anlamak, anlamlandırmak mümkündür. Her toplum yaşam tarzına uygun geleneksel maddî kültür araçlarını tekrar tekrar üretmeye devam ederken, diğer taraftan zamanla ortaya çıkan toplumsal değişimlere paralel olarak maddî kültürde değişim de yaşanmıştır. 1785-1875 dönemi Osmanlı Maddî Kültürü'nü İstanbul örneğinde inceleyen bu çalışmada, konu süreklilik ve değişim bağlamında ele alınmıştır. Maddî kültür kavramı oldukça kapsamlı ve geniş bir içeriğe sahiptir. Giyim, barınma, beslenme, eğlence ve gündelik hayatın diğer pratikleriyle ilgili çeşitli eşyalar maddî kültürün farklı alanlarını meydana getirdiği için, herhangi bir toplumun maddî kültürünü bütün boyutlarıyla tetkikinin zorluğu ortadadır. Bundan dolayı, biz bu çalışmamızda başkent sakinlerinin gündelik hayatta kullandıkları ev eşyaları ve mutfak araç-gereçleriyle konuyu sınırladık. Osmanlı Maddî Kültürü araştırmalarında, tereke defterleri zengin içeriğiyle mühim bir kaynak koleksiyonu özelliği taşımaktadır. Müslüman-Gayrimüslim, askerî-reaya, kadın-erkek, zengin-fakir gibi toplumun farklı kesimlerine ait tereke defterlerinin kadı sicillerinde çok sayıda bulunması, bütün halinde Osmanlı halkının maddî kültürünü incelemeyi olanaklı kılar. Ölen kişinin hayattayken sahip olduğu kıyafetlerden ev eşyalarına, kitaplardan mutfak aletlerine her türlü mal, eşya ve objenin dökümünü sunan kayıtlar, Osmanlı toplumunun içinde yaşadığı eşya evrenini görmemizi sağlar. Maddî kültür dışında servet, toplumsal gruplar, aile, demografi, ölüm, miras vb. konularda da kıymetli tarihsel verilerin elde edilebildiği tereke defterlerine son dönemde tarihçiler başta olmak üzere sosyal bilimcilerin artan ilgisi söz konusudur. Çalışmamızın temel kaynağı olan tereke defterleri hakkında bilinenlerin yetersizliğinden dolayı, bir belge türü olarak tereke defterlerinin karakteristik özellikleri, diplomatiği ve dönemsel farklılıklar, niçin kaleme alındığı, içerik analizinde dikkat edilmesi gerekenler, en basit manada tereke defterlerinin nasıl okunması ve anlaşılması gerektiği sorusu üzerinde önemle durulmuş ve yanıtlanmaya çalışılmıştır. Osmanlı İmparatorluğu'nda önemli değişim ve dönüşümlerin yaşandığı dönem olarak 19. yüzyıl öne çıkmaktadır. Batılılaşma veya modernleşme kavramlarıyla tanımlanan bu sürecin maddî kültür araçları üzerinden irdelenmesi, Osmanlı toplumsal değişiminin anlaşılmasına katkı sağlayacaktır. Başkentin çeşitli toplumsal gruplarının tercih ve eğilimlerindeki muhtemel farklılıkları da göz önünde bulundurarak, alafranga yaşam tarzını üreten batılı eşyaların İstanbulluların gündelik hayatına girişi ve yaygınlaşmasının tespiti, tezin en başta gelen amaçlarından biridir. Seçilen yaklaşık sekiz yüz tereke defterine göre, barınma ve beslenmeyle ilgili geleneksel maddî kültür araçlarının neler olduğun saptanması ve incelenen dönem boyunca sürekliliğinin sorgulanması da en az değişimin analizi kadar mühim bulunmuştur. Tereke defterlerinden elde edilen bulgular, geleneksel eşyaların uzun süre varlığını kuvvetli şekilde koruduğunu, batılı eşyaların yaygınlaşmasının ancak 19. yüzyılın ortalarına doğru gerçekleştiğini ve batılı eşyalara sahip olma eğilimi bakımından toplumsal gruplar arasında dikkat çekici farklılaşmanın Müslim-Gayrimüslim kimlikleri etrafında meydana geldiğini göstermektedir.

İnsanların hayatlarını devam ettirirken belirli ihtiyaç, zorunluluk ve seçimlerin koşullandırmasıyla elde ettikleri her türlü eşya, obje, araç-gereç vs. ?maddî kültür? olarak tanımlanan eşya evrenini oluşturur. Toplumların tarihin belli döneminde sahip oldukları, kullandıkları eşyalardan hareketle toplumsal grupların tercih ve eğilimlerini, yaşam tarzlarını, toplumsal kimliklerin belirli eşyalara sahip olmada etkisini, tüketim kalıplarını vb. hususları anlamak, anlamlandırmak mümkündür. Her toplum yaşam tarzına uygun geleneksel maddî kültür araçlarını tekrar tekrar üretmeye devam ederken, diğer taraftan zamanla ortaya çıkan toplumsal değişimlere paralel olarak maddî kültürde değişim de yaşanmıştır. 1785-1875 dönemi Osmanlı Maddî Kültürü'nü İstanbul örneğinde inceleyen bu çalışmada, konu süreklilik ve değişim bağlamında ele alınmıştır. Maddî kültür kavramı oldukça kapsamlı ve geniş bir içeriğe sahiptir. Giyim, barınma, beslenme, eğlence ve gündelik hayatın diğer pratikleriyle ilgili çeşitli eşyalar maddî kültürün farklı alanlarını meydana getirdiği için, herhangi bir toplumun maddî kültürünü bütün boyutlarıyla tetkikinin zorluğu ortadadır. Bundan dolayı, biz bu çalışmamızda başkent sakinlerinin gündelik hayatta kullandıkları ev eşyaları ve mutfak araç-gereçleriyle konuyu sınırladık.Osmanlı Maddî Kültürü araştırmalarında, tereke defterleri zengin içeriğiyle mühim bir kaynak koleksiyonu özelliği taşımaktadır. Müslüman-Gayrimüslim, askerî-reaya, kadın-erkek, zengin-fakir gibi toplumun farklı kesimlerine ait tereke defterlerinin kadı sicillerinde çok sayıda bulunması, bütün halinde Osmanlı halkının maddî kültürünü incelemeyi olanaklı kılar. Ölen kişinin hayattayken sahip olduğu kıyafetlerden ev eşyalarına, kitaplardan mutfak aletlerine her türlü mal, eşya ve objenin dökümünü sunan kayıtlar, Osmanlı toplumunun içinde yaşadığı eşya evrenini görmemizi sağlar. Maddî kültür dışında servet, toplumsal gruplar, aile, demografi, ölüm, miras vb. konularda da kıymetli tarihsel verilerin elde edilebildiği tereke defterlerine son dönemde tarihçiler başta olmak üzere sosyal bilimcilerin artan ilgisi söz konusudur. Çalışmamızın temel kaynağı olan tereke defterleri hakkında bilinenlerin yetersizliğinden dolayı, bir belge türü olarak tereke defterlerinin karakteristik özellikleri, diplomatiği ve dönemsel farklılıklar, niçin kaleme alındığı, içerik analizinde dikkat edilmesi gerekenler, en basit manada tereke defterlerinin nasıl okunması ve anlaşılması gerektiği sorusu üzerinde önemle durulmuş ve yanıtlanmaya çalışılmıştır.Osmanlı İmparatorluğu'nda önemli değişim ve dönüşümlerin yaşandığı dönem olarak 19. yüzyıl öne çıkmaktadır. Batılılaşma veya modernleşme kavramlarıyla tanımlanan bu sürecin maddî kültür araçları üzerinden irdelenmesi, Osmanlı toplumsal değişiminin anlaşılmasına katkı sağlayacaktır. Başkentin çeşitli toplumsal gruplarının tercih ve eğilimlerindeki muhtemel farklılıkları da göz önünde bulundurarak, alafranga yaşam tarzını üreten batılı eşyaların İstanbulluların gündelik hayatına girişi ve yaygınlaşmasının tespiti, tezin en başta gelen amaçlarından biridir. Seçilen yaklaşık sekiz yüz tereke defterine göre, barınma ve beslenmeyle ilgili geleneksel maddî kültür araçlarının neler olduğun saptanması ve incelenen dönem boyunca sürekliliğinin sorgulanması da en az değişimin analizi kadar mühim bulunmuştur. Tereke defterlerinden elde edilen bulgular, geleneksel eşyaların uzun süre varlığını kuvvetli şekilde koruduğunu, batılı eşyaların yaygınlaşmasının ancak 19. yüzyılın ortalarına doğru gerçekleştiğini ve batılı eşyalara sahip olma eğilimi bakımından toplumsal gruplar arasında dikkat çekici farklılaşmanın Müslim-Gayrimüslim kimlikleri etrafında meydana geldiğini göstermektedir.