Tanzimat Dönemi Osmanlı Bilim Cemiyetleri

Tez Türkçe Tarih×

Künye:

Yazarlar:

Ahmet KARAÇAVUŞ

Ekle

Danışmanlar:

Musa ÇADIRCI

Ekle

Yayın Yılı:

2006

Yayın Yeri:

Ankara

Seviye:

DOKTORA

Kurum:

Ankara Üniversitesi

Bölüm:

Sosyal Bilimler Enstitüsü / Tarih Anabilim Dalı / Yakınçağ Tarihi Bilim Dalı

İçerik Dosyası:

Web adresi:

Web adresi henüz eklenmemiş. Eklemek için düzenle simgesine tıklayınız.

Operatör:

Çağrı Uğur

Güncelleyen:

Tayfun Demirhan

Özet:

Osmanlı Devleti yönetici-aydınları, Karlofça Antlaşması sonrasında Avrupa'nın üstün bir konuma geldiği kanıksanmaya başladılar. Bu durum, Osmanlı bilim ve düşünce hayatında zihinsel yapının, geleneksel sistemden Avrupa merkezli bir yapıya dönüşümünün önünü açan bir etki yaptı. XVIII. yüzyılda Osmanlı Devleti, Avrupa'dan uzmanlar getirerek, bir takım yenileşme hareketlerini gerçekleştirmeye çalıştı. Bu arada, geleneksel bilgi sisteminin ve zihinsel kalıpların değişim ve dönüşümünün izleri örneğin, Yirmisekiz Çelebi Mehmet'in Sefaretnamesi'nde kendini göstermeye başladı. Ancak XVIII. Yüzyılda Osmanlı Devleti bürokratlarının ve aydınlarının bilincinde, Karlofça Antlaşması kadar derin bir sarsıntı Küçük Kaynarca Antlaşması ile kendini gösterdi. Yüzyılın başında, devletin Avrupa'dan daha geri olduğuna yapılan vurgu nitelik değiştirdi. Artık, Osmanlı Devleti'nin tek başına varlığını devam ettirmesinin olanaksız olduğu yolundaki düşünceler, kendisini iyice hissettirmeye başlamıştı. Bu tarihe kadar, Avrupa merkezli Dünya Sistemi'nden farklı bir dünya sistemi sunan Osmanlı Evren Tasarımı, geleceğini Avrupa Dünya Sistemi'ne ve devletler dengesine eklemlenmekte görmeye başladı. Böylece XVIII. Yüzyılın son çeyreğinde, Osmanlı Devleti'nin kendisine tayin ettiği yön kesinleşmeye başladı. Devletin siyasal, politik, ekonomik vb. yapısı Avrupa sistemine evrilirken, geleneksel kültürel ve düşünsel sistem de değişmeye-evrilmeye başladı. Bu noktada, Avrupa ile düşünsel ve bilimsel ilişkilerin sadece devlet eliyle değil, az da olsa bazı bilimsel örgütlenmeler aracılığıyla da gerçekleştirilmeye çalışıldığını görmekteyiz. XIX. Yüzyılın başlarında, bir sohbet topluluğu olarak ortaya çıkan Beşiktaş Cemiyet- i İlmiyesi, 1851 yılındadevlet tarafından resmi bir kurul olarak kulan Encümen-i Daniş ve 1861 yılında, Münif Paşa ve arkadaşları tarafından kurulan, Cemiyet-i İlmiye-yi Osmaniye, bu tür bilimsel örgütlenmeler arasında yer almaktadır. Bu üç bilimsel örgütlenme üzerinden yapılan analizler, bilimsel ve düşünsel zihniyetin değişimine ve bilginin Osmanlı Devleti'nde toplumsallaşmasına dair önemli tespitlerin yapılmasına katkı yapar niteliktedir. Araştırmanın bütünlüğü içerisinde bakıldığında, XVIII. Yüzyılın başlarından XIX. Yüzyılın sonlarına kadar geçen süreç içerisinde, eski ile yeni arasında bir mücadelenin var olduğunu ve ilk yüz elli yılda yeninin varlığını eskiye eklemlenerek devam ettirmeye çalıştığını görebiliriz. XIX. Yüzyılın ikinci yarısında ise, eskinin yeninin içerisine sıkışmaya başladığını ve alanının gittikçe daraldığını görmek mümkündür. Bu bağlamda, Beşiktaş Cemiyet-i İlmiyesi geleneksel yönü ağır basan, fakat yeniliğe açık bir bilim ve düşünce örgütlenmesi olarak görülmelidir. Encümen-i Daniş kendisine gelinene kadar mücadelesi verilen yüz elli yıllık Yenileşme ve Avrupalılaşma çabalarının ürünü olarak ortaya çıkan hatırı sayılır büyüklükte ve yaygınlıkta yeni bilginin veya yeni bilgi üretme gayretinin sonucu olarak, iki bilgi türünün uzlaştırılmaya çalışıldığı bir kurumdur. Cemiyet-i İlmiye-yi Osmaniye ise, devlet destekli bir örgütlenme olarak, geleneksel Osmanlı bilgisinin tamamen dışlandığı ve Avrupa bilgi sistemine yönelişin kesinleştirildiği bir yapıdır. Avrupalılaşma çabalarının XIX. Yüzyılın ikinci yarısına girilirken, devlet katında ve önemli ölçüde bürokrat-aydın arasında geleneğe tercih edildiği görülmektedir. Bu süreç içerisinde geleneksel bilginin taşıyıcısı olan İlmiye gerilerken, yeni bilginin taşıyıcısı ve temsilcisi olan Kalemiye, özellikle Hariciye bürokrasisi öne çıkmıştır. İlmiye'nin gerilemesi, Hariciye'nin öne çıkmasıyla eş zamanlı olarak yürüyen bir diğer olgu da, Arapça'nın düşüşü ile Fransızca'nın yükselişi arasındaki ters orantıdır. Arapça, Osmanlı Devleti'nin yönetici aydınları arasında, birincil konumunu yitirmektedir. Sözgelimi Ali Paşa Fransızca bilen, ama Arapça bilmeyen bir sadrazamdır. Bu olgu dahi, Arapça'nın sistemde itilmeye başlandığı konumu anlatmak için yeterlidir. Sonuç olarak araştırmanın önümüze koyduğu gerçek, geleneksel bilgi ve düşünce etkinliklerinin sürekli etkinlik alanının daralması karşısında, Avrupalı bilgi siteminin sürekli yükselişini bize göstermektedir. Bu durum bize, Osmanlı zihinsel yapısının değişim sürecinin, Kuhn'un ?Bilimsel Devrimlerin Yapısı? adlı çalışmasında ortaya koyduğu teoriyle, önemli ölçüde uyuştuğunu göstermektedir.