Osmanlı Arşiv Kaynakları İçerisinde Ahkâm Defterleri: Gelişim Seyri,Muhtevası Ve Önemi

Osmanlı devlet sisteminde, adli mekanizmanın başı hükümdardı ve bu
sorumluluk, adli ve idari görevliler tarafından onun adına yürütülüyordu.
Dolayısıyla devletin sınırları içerisinde yaşayan bütün vatandaşların her türlü
haksızlık, zulüm ve kötülüklerden korunması meselesinde padişahın titiz
davranması gerekiyordu. Bunun sonucu olarak da zulme uğrayan/mağdur olan
veya yerel mahkeme tarafından verilen kararı beğenmeyen bütün Osmanlı
vatandaşlarının, araya hiçbir aracı koymadan, mağduriyetlerinin giderilmesi
amacıyla padişaha veya onun yetki verdiği kişilere/kurumlara müracaat etme hak
ve imkânı vardı. Divân-ı Hümayun’a yansıyan şikâyetler ve bunlara dair
çözümler önceleri, devlete ait mühim meselelerin kaydedildiği Mühimme
Defterlerine yazılıyordu. XVII. yüzyılın ikinci yarısından itibaren ise şikâyetlere
dair olan meseleler, eyalet ayrımı yapılmaksızın, Şikâyet Defterlerine
kaydedilmeye başlanmıştır. Sonraki dönemlerde, merkezi otoritenin
zayıflamasıyla beraber, şikâyetlerin sayısında artış olmuş ve buna paralel olarak
da şikâyet kalemlerinde iş yükü artmıştır. Bunun yanı sıra, merkeze yapılan
şikâyetler için çözüm sürecini kısaltma ihtiyacı da ortaya çıkmıştır. Bu amaçla,
genel olarak her bir eyalet için müstakil defter oluşturulmuş ve merkeze gelen
şikâyetlerin çözümleri bu defterlere kaydedilmeye başlanmıştır. Böylece,
yaklaşık olarak XVIII. yüzyılın ikinci yarısından itibaren, Divân-ı Hümayun’da,
halkın şikâyetlerinin görüşülmesinden sonra alınan kararların birer suretinin
farklı bölgelere ait defterlere kaydedilmesiyle Ahkâm Defterleri meydana
gelmiştir.

Osmanlı devlet sisteminde, adli mekanizmanın başı hükümdardı ve bu 
sorumluluk, adli ve idari görevliler tarafından onun adına yürütülüyordu. 
Dolayısıyla devletin sınırları içerisinde yaşayan bütün vatandaşların her türlü 
haksızlık, zulüm ve kötülüklerden korunması meselesinde padişahın titiz 
davranması gerekiyordu. Bunun sonucu olarak da zulme uğrayan/mağdur olan 
veya yerel mahkeme tarafından verilen kararı beğenmeyen bütün Osmanlı 
vatandaşlarının, araya hiçbir aracı koymadan, mağduriyetlerinin giderilmesi 
amacıyla padişaha veya onun yetki verdiği kişilere/kurumlara müracaat etme hak 
ve imkânı vardı. Divân-ı Hümayun’a yansıyan şikâyetler ve bunlara dair 
çözümler önceleri, devlete ait mühim meselelerin kaydedildiği Mühimme 
Defterlerine yazılıyordu. XVII. yüzyılın ikinci yarısından itibaren ise şikâyetlere 
dair olan meseleler, eyalet ayrımı yapılmaksızın, Şikâyet Defterlerine 
kaydedilmeye başlanmıştır. Sonraki dönemlerde, merkezi otoritenin 
zayıflamasıyla beraber, şikâyetlerin sayısında artış olmuş ve buna paralel olarak 
da şikâyet kalemlerinde iş yükü artmıştır. Bunun yanı sıra, merkeze yapılan 
şikâyetler için çözüm sürecini kısaltma ihtiyacı da ortaya çıkmıştır. Bu amaçla, 
genel olarak her bir eyalet için müstakil defter oluşturulmuş ve merkeze gelen 
şikâyetlerin çözümleri bu defterlere kaydedilmeye başlanmıştır. Böylece, 
yaklaşık olarak XVIII. yüzyılın ikinci yarısından itibaren, Divân-ı Hümayun’da, 
halkın şikâyetlerinin görüşülmesinden sonra alınan kararların birer suretinin 
farklı bölgelere ait defterlere kaydedilmesiyle Ahkâm Defterleri meydana 
gelmiştir.