Osmanlı Devleti'nde Seyyidler ve Şerifler (XIV-XVI. Yüzyıllar)

Tez Türkçe Tarih× Osmanlı×

Künye:

Yazarlar:

Rüya KILIÇ Sosyal Bilimler Enstitüsü

Ekle

Danışmanlar:

Prof.Dr. Ahmet Yaşar OCAK Sosyal Bilimler Enstitüsü

Ekle

Yayın Yılı:

2000

Yayın Yeri:

Ankara

Seviye:

DOKTORA

Kurum:

Hacettepe Üniversitesi

Bölüm:

Sosyal Bilimler Enstitüsü

İçerik Dosyası:

Web adresi:

Web adresi henüz eklenmemiş. Eklemek için düzenle simgesine tıklayınız.

Operatör:

Serhat Küçük

Güncelleyen:

Tayfun Demirhan

Özet:

İslâmiyetten önce Arap toplumunda mevcut asalet olgusunu yansıtan seyyid ve şerif unvanları İslâmiyetten sonra da toplum içinde bir nüfuza sahip olan Hz. Peygamber soyu için kullanılmıştır. Tarihî olarak müslüman toplumların kabul ettiği söz konusu kan asaletinin ortaya çıkışında bir yandan İslâm öncesi sosyal yapı diğer yandan da İslâmî dönemde hilâfet meselesi etrafında yoğunlaşan mücadele ve tartışmalar etkili olmuştur. Osmanlı devleti de ilk dönemlerden itibaren ülkesine gelen seyyidler ve şerifleri büyük bir saygıyla kabul etmiş, onları bir takım imtiyazlarla donatmıştır. Toplum içinde özel bir yere sahip olan seyyidler ve şeriflerin imtiyazları bilhassa hukukî, kültürel ve iktisadî alanlarda açıkça teşhis edilebilir. Osmanlı devletinin hukukî yapısında seyyidler ve şerifler yasalar karşısında eşit olmakla beraber toplumdaki saygınlıklarına uygun olarak uygulamada ve cezalandırılmalarında bir takım ayrıcalıklara sahip olmuşlardır. Bunların iktisadî açıdan imtiyazları ise vazife tayini ve bir takım vergilerden muafiyet olarak özetlenebilir. Seyyidlik ve şerifliğin belki de en çok vurgulandığı alan sûfî çevrelerdir. Bundan başka, halk kültürü seviyesinde Ehl-i Beyt üyelerinin üstünlüğü düşüncesinin egemen olduğu diğer iki alan aşiretler ve Aleviliktir. Seyyidler ve şeriflerin esasen soylarının gerektirdiği iltifata mazhar oldukları söylenebilir. Fakat yönetimin seyyid ve müteseyyidleri (sahte seyyidlik) yakından izlediği ve toplum huzurunu bozucu hareketlerine müsamaha etmediği de bilinmektedir. Böylesine önemli bir grubun üyesi olmanın sağlayacağı maddî ve manevî imtiyazlar, Osmanlı toplumunda da daha önceleri olduğu gibi müteseyyidlik olgusunu geliştirmiştir. Müteseyyidlerin sayısının hızla artışı ise, yönetim ve halk açısından bazı sorunları beraberinde getirmiştir. Böylece, seyyidler ve şerifler ile yönetim arasındaki ilişkilerin düzenlenmesi diğer İslâm devletlerinde olduğu gibi Osmanlıda da bir müesseseyi yani nakîbü'l-eşrâflığı zorunlu kılmıştır. Ancak, bu kurum vasıtasıyla alınan tedbirler dahi müteseyyidlerin sayısının artışını engelleyememiştir.

İslâmiyetten önce Arap toplumunda mevcut asalet olgusunu yansıtan seyyid ve şerif unvanları İslâmiyetten sonra da toplum içinde bir nüfuza sahip olan Hz. Peygamber soyu için kullanılmıştır. Tarihî olarak müslüman toplumların kabul ettiği söz konusu kan asaletinin ortaya çıkışında bir yandan İslâm öncesi sosyal yapı diğer yandan da İslâmî dönemde hilâfet meselesi etrafında yoğunlaşan mücadele ve tartışmalar etkili olmuştur. Osmanlı devleti de ilk dönemlerden itibaren ülkesine gelen seyyidler ve şerifleri büyük bir saygıyla kabul etmiş, onları bir takım imtiyazlarla donatmıştır. Toplum içinde özel bir yere sahip olan seyyidler ve şeriflerin imtiyazları bilhassa hukukî, kültürel ve iktisadî alanlarda açıkça teşhis edilebilir. Osmanlı devletinin hukukî yapısında seyyidler ve şerifler yasalar karşısında eşit olmakla beraber toplumdaki saygınlıklarına uygun olarak uygulamada ve cezalandırılmalarında bir takım ayrıcalıklara sahip olmuşlardır. Bunların iktisadî açıdan imtiyazları ise vazife tayini ve bir takım vergilerden muafiyet olarak özetlenebilir. Seyyidlik ve şerifliğin belki de en çok vurgulandığı alan sûfî çevrelerdir. Bundan başka, halk kültürü seviyesinde Ehl-i Beyt üyelerinin üstünlüğü düşüncesinin egemen olduğu diğer iki alan aşiretler ve Aleviliktir. Seyyidler ve şeriflerin esasen soylarının gerektirdiği iltifata mazhar oldukları söylenebilir. Fakat yönetimin seyyid ve müteseyyidleri (sahte seyyidlik) yakından izlediği ve toplum huzurunu bozucu hareketlerine müsamaha etmediği de bilinmektedir. Böylesine önemli bir grubun üyesi olmanın sağlayacağı maddî ve manevî imtiyazlar, Osmanlı toplumunda da daha önceleri olduğu gibi müteseyyidlik olgusunu geliştirmiştir. Müteseyyidlerin sayısının hızla artışı ise, yönetim ve halk açısından bazı sorunları beraberinde getirmiştir. Böylece, seyyidler ve şerifler ileyönetim arasındaki ilişkilerin düzenlenmesi diğer İslâm devletlerinde olduğu gibi Osmanlıda da bir müesseseyi yani nakîbü'l-eşrâflığı zorunlu kılmıştır. Ancak, bu kurum vasıtasıyla alınan tedbirler dahi müteseyyidlerin sayısının artışını engelleyememiştir.