Hilafet Mücadelelerinin İslam Tarihinde ve Osmanlı İmparatorluğu'nda Toplumsal Yapıdaki İzdüşümü, Seyyid ve Şerifler

Tez Türkçe Tarih×

Künye:

Yazarlar:

Rüya KILIÇ Hacettepe Üniversitesi

Ekle

Danışmanlar:

Ahmet Yaşar OCAK

Ekle

Yayın Yılı:

1994

Yayın Yeri:

Ankara

Seviye:

MASTER

Kurum:

Hacettepe Üniversitesi

Bölüm:

Sosyal Bilimler Enstitüsü

İçerik Dosyası:

Web adresi:

Web adresi henüz eklenmemiş. Eklemek için düzenle simgesine tıklayınız.

Operatör:

Hande Gedizli

Güncelleyen:

Tayfun Demirhan

Özet:

Arap yarımadasında İslâm'dan önce var olan ve asalet olgusuyla bağlantılı seyy-id ve Şerif terimleri, İslami dönemde de Peygamber soyunun kazandığı yan kutsal mevkiin bir ifadesi olarak yaşamaya devam etmiştir. Bu süreklilik ise, İslâm öncesi gelenek ve toplumsal tabakalaşmaya yansıması şeklinde ortaya çıkmıştır. Peygamber ile ilk defa dînî olduğu kadar siyasî bir birlik içine de giren göçebe Araplar Peygamberin ölümüyle tam bir krizin içine düştüler. İlk iki halîfe zamanında bu beklenmedik şok atlatıldıysa da sancılar kendini üçüncü halîfe devrinde göstermekte gecikmedi. Hz. Ali ve daha sonra oğlu Hasan ile, bu ikisinden çok daha önemli olarak Hüseyin'in hilâfet mücadelesi sırasında ölümü sonrasında, halkın hafızasına derin bir şekilde yerleşmiş olan hilâfetin Ali soyuna ait olduğu görüşü, gerek Emeviler gerekse Abbasîler devrinde halkın çoğunluğu içinde güçlenmiştir. Durum, bizzat Ali soy undan gelen veya onlar adına hareket edenler tarafından isyanlar çıkarılmasıyla, siyasî sahnede zaman zaman vahim bir görünüş almış, Emevî ve Abbasî iktidarının sert tutum ve bastırma yöntemleri bu soya karşı, halkın sevgi ve saygısını arttırmıştır. Ayrıca, Peygamber'e duyulan özlem ve sadakatla birlikte, sosyal ve iktisadî zorlukların tabanda yarattığı hoşnutsuzluk seyyid zümresinin doğuşu için gerekli temelleri sağlamıştır. Türklerin seyyidler ile tanışmaları ise, Abbasîler devrinde, bunların uzak vilâyetlere ve bu arada Orta Asya'ya kadar uzanmaları neticesinde vuku bulmuştur. Bu bağlantı Karahanlılar başta olmak üzere, bütün Türk devletlerinde ve Anadolu Selçukluları'nda devam etmiştir. Buradan Osmanlı Devleti seyyidlik kurumunu dev ralmıştır. Osmanlı Devleti, daha ilk devirlerinden itibaren ülkesine gelen seyyidleri büyük bir saygıyla kabul etmiş ve bir takım imtiyazlarla donatmıştır. Bunun en tipik göstergesi, seyyidler'in çeşitli vergilerden muaf olmaları yanında, özellikle hukuk alanında sahip oldukları bazı imtiyazlardır. Bizzat teoride olmamakla beraber, uygu lamada rastlanan bu imtiyazlar, seyyidler'in, Osmanlı Devleti'nde sahip oldukları yerin belirlenmesinde son derece önemlidir. Nitekim, şeyhülislâmlık, vezirlik gibi yüksek mevkilerden, esnaf tabakasına varıncaya kadar geniş bir skalada yeralan seyyidler, statü ölçütüne göre yapılacak bir Osmanlı toplumsal tabakalaşmasında müstesna bir yere sahiptir. Osmanlı toplumunda, Sünnî ve Alevî olmak üzere farklı iki kesimde bulunan seyyidler, ortak bir seyyid kimliğinin birleştiriciliği altında, uğraştıkları meslek ve bulundukları sosyal çevreye göre, farklı roller de üstlenerek Osmanlı toplumun kültürel yapısına ayrı bir renk katmışlardır. Böylesine önemli olan bir zümreye katılmanın sağlayacağı ekonomik ve sosyal imtiyazların halk katında farkedilmesi ise, devletin tüm çabalarına rağmen, zümreye hariçten katılanların hızla artması sonucunu doğurmuştur. Böylece imparatorluk çapındaki genel bir çöküşün yansıması niteliğinde, seyyid zümresi hızla kabarmış ve bu durum bir süre sonra devletin ve gerçek seyyidlerin aleyhine işlemekte gecikme miştir. Bu karmaşayı önlemek, Nakibül-eşraflık kurumuna düşmüştür. Seyyidler 'in ilk defa ne zaman ve hangi sebeplerle nakibü'l-eşraflık kurumu altında organize oldukları tam olarak bilinmemekle beraber, bunun, Orta-Doğu İslâm devletlerinde devlet eliyle gerçekleştirildiği görülmektedir. Osmanlı Devletinde Yıldırım Bayezid zamanında kurulup, ilgasına kadar sürecek olan bu kurum ile, İmparatorluk dahilindeki tüm seyyidler toplanıyor, böylece seyyidlerin devletle ve birbirleriyle olan ilişkileri düzenleniyordu.

Arap yarımadasında İslâm'dan önce var olan ve asalet olgusuyla bağlantılı seyy-id ve Şerif terimleri, İslami dönemde de Peygamber soyunun kazandığı yan kutsal mevkiin bir ifadesi olarak yaşamaya devam etmiştir. Bu süreklilik ise, İslâm öncesi gelenek ve toplumsal tabakalaşmaya yansıması şeklinde ortaya çıkmıştır. Peygamber ile ilk defa dînî olduğu kadar siyasî bir birlik içine de giren göçebe Araplar Peygamberin ölümüyle tam bir krizin içine düştüler. İlk iki halîfe zamanında bu beklenmedik şok atlatıldıysa da sancılar kendini üçüncü halîfe devrinde göstermekte gecikmedi. Hz. Ali ve daha sonra oğlu Hasan ile, bu ikisinden çok daha önemli olarak Hüseyin'in hilâfet mücadelesi sırasında ölümü sonrasında, halkın hafızasına derin bir şekilde yerleşmiş olan hilâfetin Ali soyuna ait olduğu görüşü, gerek Emeviler gerekse Abbasîler devrinde halkın çoğunluğu içinde güçlenmiştir. Durum, bizzat Ali soy undan gelen veya onlar adına hareket edenler tarafından isyanlar çıkarılmasıyla, siyasî sahnede zaman zaman vahim bir görünüş almış, Emevî ve Abbasî iktidarının sert tutum ve bastırma yöntemleri bu soya karşı, halkın sevgi ve saygısını arttırmıştır. Ayrıca, Peygamber'e duyulan özlem ve sadakatla birlikte, sosyal ve iktisadî zorlukların tabanda yarattığı hoşnutsuzluk seyyid zümresinin doğuşu için gerekli temelleri sağlamıştır. Türklerin seyyidler ile tanışmaları ise, Abbasîler devrinde, bunların uzak vilâyetlere ve bu arada Orta Asya'ya kadar uzanmaları neticesinde vuku bulmuştur. Bu bağlantı Karahanlılar başta olmak üzere, bütün Türk devletlerinde ve Anadolu Selçukluları'nda devam etmiştir. Buradan Osmanlı Devleti seyyidlik kurumunu dev ralmıştır. Osmanlı Devleti, daha ilk devirlerinden itibaren ülkesine gelen seyyidleri büyük bir saygıyla kabul etmiş ve bir takım imtiyazlarla donatmıştır. Bunun en tipik göstergesi, seyyidler'in çeşitli vergilerden muaf olmaları yanında, özellikle hukuk alanında sahip oldukları bazı imtiyazlardır. Bizzat teoride olmamakla beraber, uygu lamada rastlanan bu imtiyazlar, seyyidler'in, Osmanlı Devleti'nde sahip oldukları yerin belirlenmesinde son derece önemlidir.Nitekim, şeyhülislâmlık, vezirlik gibi yüksek mevkilerden, esnaf tabakasına varıncaya kadar geniş bir skalada yeralan seyyidler, statü ölçütüne göre yapılacak bir Osmanlı toplumsal tabakalaşmasında müstesna bir yere sahiptir. Osmanlı toplumunda, Sünnî ve Alevî olmak üzere farklı iki kesimde bulunan seyyidler, ortak bir seyyid kimliğinin birleştiriciliği altında, uğraştıkları meslek ve bulundukları sosyal çevreye göre, farklı roller de üstlenerek Osmanlı toplumun kültürel yapısına ayrı bir renk katmışlardır. Böylesine önemli olan bir zümreye katılmanın sağlayacağı ekonomik ve sosyal imtiyazların halk katında farkedilmesi ise, devletin tüm çabalarına rağmen, zümreye hariçten katılanların hızla artması sonucunu doğurmuştur. Böylece imparatorluk çapındaki genel bir çöküşün yansıması niteliğinde, seyyid zümresi hızla kabarmış ve bu durum bir süre sonra devletin ve gerçek seyyidlerin aleyhine işlemekte gecikme miştir. Bu karmaşayı önlemek, Nakibül-eşraflık kurumuna düşmüştür. Seyyidler 'in ilk defa ne zaman ve hangi sebeplerle nakibü'l-eşraflık kurumu altında organize oldukları tam olarak bilinmemekle beraber, bunun, Orta-Doğu İslâm devletlerinde devlet eliyle gerçekleştirildiği görülmektedir. Osmanlı Devletinde Yıldırım Bayezid zamanında kurulup, ilgasına kadar sürecek olan bu kurum ile, İmparatorluk dahilindeki tüm seyyidler toplanıyor, böylece seyyidlerin devletle ve birbirleriyle olan ilişkileri düzenleniyordu.