Osmanlı Devleti'nde Mevlevi Tarikatı'nın Klasik Öncesi Dönemi (13-17. Yüzyıl)

Tez Türkçe Tarih×

Künye:

Yazarlar:

Goncagül ERDOĞDU

Ekle

Danışmanlar:

Ahmet Yaşar OCAK

Ekle

Yayın Yılı:

1999

Yayın Yeri:

Ankara

Seviye:

DOKTORA

Kurum:

Hacettepe Üniversitesi

Bölüm:

Sosyal Bilimler Enstitüsü

İçerik Dosyası:

Web adresi:

Web adresi henüz eklenmemiş. Eklemek için düzenle simgesine tıklayınız.

Operatör:

Hande Gedizli

Güncelleyen:

Tayfun Demirhan

Özet:

Mevlevîlik 13. yüzyılda Moğol istilası sebebiyle ailesi Belh'ten göç ederek Konya'ya yerleşen Sünnî âlim Mevlânâ Celâlü'd-Dîn Rûmî'ye nispet edilen bir tarikattır. Tarikatın gerçek anlamda teşkilatlandırılması Mevlânâ'nın ölümünden sonra Çelebi Hüsâmü'd-Dîn ve Sultan Veled tarafından gerçekleştirilmiş ve Mevlânâ'nın sentezini yaptığı Melâmetîlik, Kübrevîlik ve Vahdet-i Vücûd esasına dayalı Sünnî bir tarikat olarak kurulmuştur. 13. yüzyıl boyunca Mevlânâ'nın devlet yöneticileriyle iyi ilişkiler kurması sayesinde tarikat belli bir nüfuza ve zengin vakıf gelirlerine sahip olmuştur. 13. yüzyıl sonlarından 14. yüzyıl başlarına kadar Sultan Veled'in benimsediği prensip de yine aynı doğrultudadır. Ayrıca bu dönemde Sultan Veled ülkenin dört bir yanma atadığı halifeler ve bunlara kurdurduğu tekkelerle tarikatın büyük ölçüde tanıtılması ve yayılmasına öncülük etmiştir. 14. yüzyılda, yani Ulu Arif Çelebi zamanında, Sünnî esaslar üzerinde kurulan Mevlevî tarikatında ilk meşrep farklılıkları görülür. Bu durum, Moğollar ve onlardan sonra Türkmen beylikleri döneminde tarikatı yaymaya çalışan Ulu Arifin, bu dönemde büyük nüfuza sahip olan ve yöneticilerin çok rağbet ettiği heterodoks Türkmen şeyhleriyle rekabet edebilmek için senkretist bir tavrı benimsemesinden kaynaklanmaktadır. Yine bu yüzyılda, tıpkı diğer Türkmen beyliklerinde olduğu gibi, Türkmen şeyhlerinin rağbet gördüğü Osmanlı beyliğinde Mevlevîler'in mevcudiyetinden bile bahsetmek mümkün değildir. Mevleviler Osmanlı Devleti' nde ancak 15. yüzyıl başlarında, yani II. Murad devrinde gerçek anlamda varlık gösterebilmişlerdir. Daha önceki yönetimlerin Mevleviler1 e tahsis ettikleri vakıflar aynen tanınmış ve neredeyse bütün Osmanlı sultanları Mevleviler' e maddî manevî destek 11 vermişlerdir. Ayrıca bu yüzyıl, Mevlevi âyinlerinin de belli kurallara dayandırıldığı ve tarikatın her bakımdan teşkilatlandığı bir dönemdir. 16. yüzyılda Osmanlı Devleti'ni tehdit eden Şiîlik'e karşı yöneticilerin sert tedbirler alması sonucunda, Şiî eğilimleri görülen Dîvâne Mehmed Çelebi'nin bir ara takip altına alınması haricinde Mevleviler ile idare arasında hiçbir pürüz yaşanmamıştır. Galata Mevlevîhânesi hariç, bu yüzyılın ikinci yarısına kadar mevlevîhâneler Mevlevi büyükleri ve yerli eşraf tarafından yaptırılırken bu tarihten itibaren ilk olarak paşalann ve yüksek düzey idarecilerin mevlevîhâne inşa ettirdiği görülmektedir. 17. yüzyıl tarikatın vakıf yüzünden devletin tamamen kontrolü altına girdiği bir yüzyıldır. Aynca bu yüzyıla kadar her Mevlevî halifesi istediği birini şeyh tayin edebiliyorken, bu tarihten itibaren çelebilerin onayı alınmaya ve meşihâtnâmelerde ilk defa olarak sultanın adı anılmaya başlanmıştır. Mevleviler bu yüzyılda, IV. Murad devrinde Kadızâdeli muhalefeti yüzünden rahatsızlık duymuşlarsa da en parlak dönemlerini de yine bu yüzyılda IV. Mehmed devrinde yaşamışlardır.

Mevlevîlik 13. yüzyılda Moğol istilası sebebiyle ailesi Belh'ten göç ederek Konya'ya yerleşen Sünnî âlim Mevlânâ Celâlü'd-Dîn Rûmî'ye nispet edilen bir tarikattır. Tarikatın gerçek anlamda teşkilatlandırılması Mevlânâ'nın ölümünden sonra Çelebi Hüsâmü'd-Dîn ve Sultan Veled tarafından gerçekleştirilmiş ve Mevlânâ'nın sentezini yaptığı Melâmetîlik, Kübrevîlik ve Vahdet-i Vücûd esasına dayalı Sünnî bir tarikat olarak kurulmuştur. 13. yüzyıl boyunca Mevlânâ'nın devlet yöneticileriyle iyi ilişkiler kurması sayesinde tarikat belli bir nüfuza ve zengin vakıf gelirlerine sahip olmuştur. 13. yüzyıl sonlarından 14. yüzyıl başlarına kadar Sultan Veled'in benimsediği prensip de yine aynı doğrultudadır. Ayrıca bu dönemde Sultan Veled ülkenin dört bir yanma atadığı halifeler ve bunlara kurdurduğu tekkelerle tarikatın büyük ölçüde tanıtılması ve yayılmasına öncülük etmiştir. 14. yüzyılda, yani Ulu Arif Çelebi zamanında, Sünnî esaslar üzerinde kurulan Mevlevî tarikatında ilk meşrep farklılıkları görülür. Bu durum, Moğollar ve onlardan sonra Türkmen beylikleri döneminde tarikatı yaymaya çalışan Ulu Arifin, bu dönemde büyük nüfuza sahip olan ve yöneticilerin çok rağbet ettiği heterodoks Türkmen şeyhleriyle rekabet edebilmek için senkretist bir tavrı benimsemesinden kaynaklanmaktadır. Yine bu yüzyılda, tıpkı diğer Türkmen beyliklerinde olduğu gibi, Türkmen şeyhlerinin rağbet gördüğü Osmanlı beyliğinde Mevlevîler'in mevcudiyetinden bile bahsetmek mümkün değildir. Mevleviler Osmanlı Devleti' nde ancak 15. yüzyıl başlarında, yani II. Murad devrinde gerçek anlamda varlık gösterebilmişlerdir. Daha önceki yönetimlerin Mevleviler1 e tahsis ettikleri vakıflar aynen tanınmış ve neredeyse bütün Osmanlı sultanları Mevleviler' e maddî manevî destek11 vermişlerdir. Ayrıca bu yüzyıl, Mevlevi âyinlerinin de belli kurallara dayandırıldığı ve tarikatın her bakımdan teşkilatlandığı bir dönemdir. 16. yüzyılda Osmanlı Devleti'ni tehdit eden Şiîlik'e karşı yöneticilerin sert tedbirler alması sonucunda, Şiî eğilimleri görülen Dîvâne Mehmed Çelebi'nin bir ara takip altına alınması haricinde Mevleviler ile idare arasında hiçbir pürüz yaşanmamıştır. Galata Mevlevîhânesi hariç, bu yüzyılın ikinci yarısına kadar mevlevîhâneler Mevlevi büyükleri ve yerli eşraf tarafından yaptırılırken bu tarihten itibaren ilk olarak paşalann ve yüksek düzey idarecilerin mevlevîhâne inşa ettirdiği görülmektedir. 17. yüzyıl tarikatın vakıf yüzünden devletin tamamen kontrolü altına girdiği bir yüzyıldır. Aynca bu yüzyıla kadar her Mevlevî halifesi istediği birini şeyh tayin edebiliyorken, bu tarihten itibaren çelebilerin onayı alınmaya ve meşihâtnâmelerde ilk defa olarak sultanın adı anılmaya başlanmıştır. Mevleviler bu yüzyılda, IV. Murad devrinde Kadızâdeli muhalefeti yüzünden rahatsızlık duymuşlarsa da en parlak dönemlerini de yine bu yüzyılda IV. Mehmed devrinde yaşamışlardır.