XIII- XV. Yüzyıllarda Anadolu'da Derviş ve Toplum: Tarihsel Bir Tipoloji Denemesi

Tez Türkçe Tarih×

Künye:

Yazarlar:

Resul AY Hacettepe Üniversitesi

Ekle

Danışmanlar:

Bahaeddin YEDİYILDIZ

Ekle

Yayın Yılı:

2004

Yayın Yeri:

Ankara

Seviye:

DOKTORA

Kurum:

Hacettepe Üniversitesi

Bölüm:

Sosyal Bilimler Enstitüsü / Tarih Anabilim Dalı

İçerik Dosyası:

Web adresi:

Web adresi henüz eklenmemiş. Eklemek için düzenle simgesine tıklayınız.

Operatör:

Hande Gedizli

Güncelleyen:

Kübra Selen Yılmaz

Özet:

Modern zamanlara kadar dervişler, içinde yaşadıkları toplumun en ilginç ve çarpıcı simaları olarak dikkat çekerlerdi. Öyle ki, toplumun hemen her kesiminde, olumlu ya da olumsuz, belirgin bir derviş imajı söz konusuydu. Dervişlerin toplumun dikkatini bu şekilde çekebilmelerinde şüphesiz sahip oldukları etkileyici özelliklerinin ve toplumda dervişlere yüklenen anlamın önemli etkisi vardı. Dervişler farklı dış görünümleriyle, hal, hareket ve mizaçlanyla, zihin dünyası ve hayat tarzlarıyla, toplumun diğer kesimlerinden ayrılırlardı. Yine dervişlerin bu özellilerinin tasavvufi bir zeminde geliştiğine ve onların birtakım mistik niteliklere sahip olduklarına inanılması, dervişleri toplum nezdinde daha anlamlı bir hale getirmişti. İçinde yaşadıkları toplumda, bu şekilde belirgin bir sosyal kimlik kazanan dervişler, öncelikle XIII-XV. yüzyıllarda Anadolu toplumunda yansıttıkları bu kimlikleri itibariyle burada incelenmeye çalışılmıştır. Şüphesiz dervişler kendi içlerinde tarikat veya meşrep kökenleri itibariyle farklılıklar gösterirler. Fakat toplumun diğer kesimleriyle karşılaştırıldıklarında, bu farklılığın muhteva bakımından olduğu ve bir derviş üst kimliğini etkilemediği görülür. Farklılıkları özgüllükler olarak gören bu çalışmada, hareket noktasını, doğal olarak ortaklıklar oluşturmakta ve tespit edilen kriterler çerçevesinde dervişlerin genel bir tipolojisi çıkarılmaya çalışılmaktadır. Dervişler her şeyden önce ortak tasavvufi güdülerden hareketle böyle bir hayata adım atmışlardı. Ebedî kurtuluşa, Tanrı bilgisine veya âlemde var olduğuna inanılan sırların bilgisine (hakikat bilgisine) ulaşma, ya da en azından Tann'mn rızasını kazanacak bir hayat sürme arzusu, onları tasavvufi bir hayata sevk eden önemli unsurlardı. Dervişlerin ayrı bir kimlikle algılanmalarmda sembollerin de büyük önemi vardı. Her grupta farklı şekiller alabilen hırka ve tac, bu sembollerin en çarpıcı olanlarıydı. Ayrıca bu sembollere uygun bir hal, hareket ve mizaçtan da bahsetmek mümkündür. Dünyayı umursamazlık onların en belirgin özellikleriydi. Kimi zaman derin bir sessizliğe bürünen dervişler, bazen de coşkun bir hal alırlardı. Bunların büyük bir kısmı âşık, meczup, divâne, garip ya da hakir bir görüntü Ill sergilerlerdi. Ama yüksek zümre sufileri arasında, özellikle de şeyhlik makamında bulunanlarda ise, bir vakarlık ve karizma söz konusudur. Dervişler farklı düşünce ve zihin dünyalanyla da dikkat çekerlerdi. Tanrıyla ve âlemde mevcut olduğuna inanılan sırlarla meşguliyet içerisinde olurlardı. Bunun neticesinde, dervişler müşahede ve mükâşefe olarak adlandırılan, âleme dâir sırlan idrak eden bir zihnî olgunluğa erişirlerdi. Bunun yanında, hayal ve öngörü nitelikli birtakım metafizik tecrübeler kazanırlardı. Dervişlerin benimsedikleri hayat tarzı ve bu hayatm örgütlü bir yapı kazanması da onların diğer dikkat çekici yanlarım oluştururdu. Tekke ve zaviye merkezli olan bu hayat, toplum içerisinde kalmayı öngörmekle birlikte, kimi zaman toplumdan fiilî olarak bazen de manen ayrılmayı ifade ediyordu. Dervişlerin önemli bir kısmı hayatları boyunca, dünyevî kaygılardan uzak, ailevî bağlardan kopuk ve tekke çevresinde gerçekleştirilen ufak-tefek tarım faaliyetlerinin dışında, hiçbir ekonomik üretim faaliyetinde bulunmayan bir hayat sürerlerdi. Geçimlerini ise Müslümanların sadakalarından veya daha düzenli olarak vakıf gelirlerinden sağlarlardı. Tasavvufî uygulamalara ve günlük işlere dair bu hayatm kendine has kuralları da geliştirilmişti. Bu kurallar, seyr ü sülûk'un sağlıklı bir şekilde ilerlemesine yönelik olduğu gibi, bir grup halinde yaşamayı da düzenleyen kurallardı. Dervişler toplum hayatına mesafeli durmakla birlikte, toplumla değişik noktalarda temas halindeydiler. Her şeyden önce halka hizmet anlayışının seyr ü sülûk'un bir parçası haline getirilmesi, dervişleri çeşitli alanlarda halka hizmet veren bir faaliyet içerisine yöneltti. İrşad, yolculara hizmet, çevre yerleşim yerlerinde ihtiyaç sataplerinin başvurularını karşılama ve bazıları için gaza ve kolonizasyon faaliyetleri bunlardan bazılarıydı. Gerek bu faaliyetler, gerekse toplumun ön kabulleri çerçevesinde toplumda bir derviş imajı oluşmuş ve dervişlerin toplumun değişik kesimleriyle kurduğu temaslarında bu imaj belirleyici bir rol oynamıştır.