Çanak Çömleksiz Neolitik Çağda Güneydoğu Anadolu’daki Dinsel ve Sosyal Yapı

Makale Türkçe Tarih× Sosyoloji×

Künye:

Yazarlar:

Serap ÖZDÖL KUTLU

Ekle

Emeği Geçenler:

Ekle

Yayın Yılı:

2011

Yayınlandığı Eser:

Tarih İncelemeleri Dergisi

Cilt:

XXVI

Sayı:

Sayfa Aralığı:

173-199

İçerik Dosyası:

Web adresi:

http://dergipark.gov.tr/download/article-file/58783

Operatör:

A.kaan Gültekin

Güncelleyen:

Büşra Durmaz

Özet:

Neolitik Çağ uzun yıllar basit tarımcı köy topluluklarının yaşadığı bir dönem olarak yorumlansa
da, yakın bir zamanda göründüğünden de karmaşık ve dinamik bir süreç olarak tanımlanmaya
başlanmıştır. Bu dönemde Yakındoğu’daki bazı göçebe avcı-toplayıcıların neden yerleşik
topluluklara dönüştükleri, bu dönüşümü gerçekleştiren halkların düşünsel, dinsel, hiyerarşik ve
ideolojik oluşum ve gelişimleri kısaca sosyal yapılarının hangi temel dinamiklere bağlı olarak
nasıl şekillendiği büyük merak konusudur. Bu sorunlar, bu makalenin inceleyeceği ana temaları
oluşturur.Konuyla ilgili yerleşmelerden Çayönü, Hallan Çemi, Nevali Çori ve Göbeklitepe’deki
arkeolojik kanıtlara göre Neolitik Çağın en başından beri açık bir biçimde sivil ve kült amaçlı
kamusal yapılar ayrımı gözlenir. Hatta Göbeklitepe’nin yalnızca bir kült merkezi olarak
tasarlandığı anlaşılır. Anıtsal ve sembolik bir dinsel mimarinin yanı sıra, bu kült yapılarında ele
geçen aynı nitelikteki heykeltıraşlık eserleri ve prestij eşyaları, şimdilik arkaik formlarını
bilemediğimiz son derece incelikli, anıtsal ve sofistike bir dinsel sanat anlayışını gözler önüne
serer. Ayrıca bu yapıların ve eserlerin kullanımıyla ilgili bazı değişik uygulamalar da komplike
seramonik gelenekleri ortaya koyarlar.Söz konusu arkeolojik bulguların analiz edilmesi
sonucunda, Çanak Çömleksiz Neolitik Çağda toplumsal yapıyı şekillendiren ana unsurun, katı ve
karmaşık bir inanç sistemi olduğu anlaşılmaktadır. Bu sistemin oluşumunda kült merkezleri ve
yapıları, ayrıcalıklı grupların oluşturduğu bir toplum yapısı ve bu merkezler ve ruhban sınıfın
etrafında şekillenen bir “tapınak ekonomisi”nin rol oynadığı görülür. Yakındoğu’da çekirdek
bölge olarak nitelendirilen Verimli Hilal bölgesinde, Neolitik Çağın tipik yaşam biçimi olan
yerleşik yaşama geçiş, hayvan ve bitkilerin evcilleştirilmesi ve sonrasında bu yaşam biçiminin
gelişmesi, yayılması ve çöküşü de, dönemin kurumsal bir niteliğe dönüşmüş inanç sistemi ile
ilişkilendirilir. İnsanlık tarihindeki önemli dönüşümlerin öncüllerinin Güneydoğu Anadolu
Bölgesini de içine alan Verimli Hilal bölgesinde günümüzden 13-14 bin yıl öncesinden
başlayarak var olduğu anlaşılır. Bu gelişmelerin birçoğu sonraki dönemlerde bölgedeki
kentleşmeye yol açan sosyal bir alt yapı ya da dinamikler olarak düşünülebilir. Bununla birlikte
Çanak Çömleksiz Neolitik Çağın sosyal yapısı için, kentleşme dönemindeki gibi uzmanlaşmış ve
sınıf farklılıkları derinleşmiş, kompleks bir toplum düşünmek doğru olmaz. Neolitik Çağ halkları
“karmaşık”tan çok “karmaşıklaşma”ya başlayan, tam zamanlı bir uzmanlaşmanın olmadığı,
ayrıcalıklı bir sınıf tarafından olasılıkla da bir ruhban sınıf tarafından yönetilse de henüz tam
anlamıyla örgütlenmiş bir yapıda olmayan bir toplum şeklinde tanımlanabilir. Bu satırların yazarına göre, Kuzey Mezopotamya’daki bu elit kesimin ve bölgenin genlerine işlemiş bu baskıcı
inanç sistemi ve yönetim anlayışının birdenbire ve tümüyle yok olması mümkün
görünmemektedir. Bu gruplar ve onların temsil ettiği anlayış, bu defa Güney Mezopotamya’daki
Obeyd evresinde birer katalizör olarak tekrar ortaya çıkmış ve kentleşme süreci ile birlikte dinsel
merkezlerin etrafında şekillenen tapınak ekonomisini yönlendirmiş olabilirler. Daha da ötesi
Güneydoğu Anadolu’da günümüzdeki katı aşiret sistemi yapısı bile aradan geçen binlerce yıla
karşın, Neolitik Çağın başlarında ortaya çıkan bir sistemin uzantısı olabilir. Bu da bize bölgedeki
Neolitik Çağın bir “hediyesi / mirası” olsa gerektir.