Akdeniz Sosyal Tarihinin Bir Kaynağı Olarak Kahire Genize Vesikaları

Makale Türkçe Akdeniz× Tarih× Sosyoloji×

Künye:

Yazarlar:

S. D. GOITEIN

Ekle

Emeği Geçenler:

Ekle

Yayın Yılı:

2010

Yayınlandığı Eser:

Belleten

Cilt:

LXXIV

Sayı:

269

Sayfa Aralığı:

227-242

İçerik Dosyası:

Web adresi:

http://dergipark.org.tr/tr/pub/ttkbelleten/issue/52585/692234

Operatör:

Zeynep Kurnaz

Güncelleyen:

Yağız Fatih Nazlıer

Özet:

The students of the history of the Mediterranean countries during the High Middle Ages have often complained about the almost complete absence of archives in Muslim countries. In Europe, the church, the feudal lords, the cities, and the guilds kept their documents both as titles of right and for other purposes. Nothing of the kind is to be found in Muslim countries for that period. It is possible to reconstruct the main lines of political history and to a certain extent also the life of the ruling class with the help of literary sources, supplemented by archaeology, epigraphy, and numismatics, i.e. the study of extant buildings and utensils, inscriptions, and coins. However, social and economic history, especially of the middle and lower classes, can hardly be studied without the aid of documents, such as letters, deeds, or accounts actually emanating from people belonging to these classes.

Under these circumstances it is most fortunate that a great treasure of documents, hailing from all over the Mediterranean countries, mainly from the eleventh through the thirteenth centuries, has been preserved in the so-called Cairo Geniza. In order to be in position to evaluate the Geniza papers as a source of social history, we have to form an idea about their nature and contents, and the localities, the times, and the social layers from which they come. The Geniza contains many hundreds of documents written in a beautiful Hebrew, as it was known from contemporary literary sources. Most of this material has been published and used for historical research. However, the vast majority of the Geniza papers, namely most of the private letters and legal deeds, and all business letters and bills were written in Arabic, and of course not in literary, but in living Arabic, which varied according to the country, the century, and the social layer from which they came. The majority of the Geniza documents, sixty years after their transfer to European and American libraries, still have remained unpublished. For the same reason, it is not surprising that when their systematic study was taken up again of late, quite a number of unexpected findings were reached.

***

Klasik Ortaçağ Akdeniz ülkeleri tarihi üzerinde çalışanlar, bu dönemlere ait, İslâm ülkelerindeki arşivlerin yokluğundan şikâyet etmektedirler. Avrupa’da, kilise, feodal lordlar, şehirler ve loncalar gerek mülkiyet hakları gerekse başka maksatlarla vesikalarını muhafaza etmişlerdir. Bu dönem için, İslâm ülkelerinde, bu türden hiçbir vesika bulunmamaktadır. Şimdi artık, siyasi tarihin ana hatlarını ve yönetici sınıfın hayatını bir dereceye kadar arkeoloji, epigrafi ve meskûkâtla desteklenen yazılı kaynaklarla, meselâ tarihî binalar, alet-edevat, kitabeler ve meskûkâtın yardımıyla yeniden inşa etmek mümkündür. Bununla beraber, özellikle orta ve aşağı sınıfları ve sosyal ve ekonomik tarihi, mektuplar, senetler ve bu sınıfa mensup şahıslardan gelen kayıtlar gibi vesikaların yardımı olmadan çalışmak çok zordur.

Bu şartlara rağmen büyük bir şans eseri olarak, Akdeniz ülkelerine ait devâsâ bir vesika hazinesi, büyük kısmı XI. yüzyıldan XIII. yüzyıla kadar olan döneme ait olmak üzere, Kahire Genize’si denilen arşivde muhafaza edilmiştir.

Genize vesikalarını sosyal tarih çalışmalarının bir kaynağı olarak değerlendirebilmek için bu belgelerin mahiyeti ve muhtevası, nelere ait olduğu, zamanı ve hangi içtimaî tabakalara ait oldukları konusunda bilgi sahibi olmak gerekir.

Genize’nin, muasır edebî kaynaklarda da görülen, çok güzel bir İbrancayla yazılmış yüzlerce belgeyi ihtiva ettiği şüphesizdir. Bu malzemenin çoğu neşredilmiş, tarih araştırmalarında kullanılmıştır. Bununla birlikte Genize vesikalarının çok büyük bir kısmı, hassaten pek çok şahsî mektuplar ve hukukî belgeler, bütün iş mektupları ve senetler Arapça yazılmıştır. Ancak edebî Arapça ile değil, ülkeye, devre ve ait olduğu içtimaî tabakaya göre değişen gündelik Arapça ile yazılmışlardır. İbrani harfleriyle Arapça yazıldığı gibi muasırları Suriye Hıristiyanları da dinî metinlerini aynı dille yazıyorlardı. Tıpkı günümüzdeki Almanca’nın bir lehçesi olan Yiddiş’in İbrani harfleriyle yazılması gibi. Yahudiler tarafından kullanılan Arapça, İbranca’nın belli bir lehçesi değildi. Bununla birlikte kâtipler tarafından şüphesiz bazı İbranca ibareler kullanılıyordu.

Genize vesikalarının büyük kısmı Avrupa ve Amerika kütüphanelerine naklinin üzerinden 60 yıl geçmesine rağmen, hâlâ neden neşredilmemiştir.

Aynı sebepten, son zamanlarda bunlar üzerinde yapılan sistemli çalışma sonucunda pek çok beklenmeyen bulgulara ulaşılması da şaşırtıcı değildir.

Under these circumstances it is most fortunate that a great treasure of documents, hailing from all over the Mediterranean countries, mainly from the eleventh through the thirteenth centuries, has been preserved in the so-called Cairo Geniza. In order to be in position to evaluate the Geniza papers as a source of social history, we have to form an idea about their nature and contents, and the localities, the times, and the social layers from which they come. The Geniza contains many hundreds of documents written in a beautiful Hebrew, as it was known from contemporary literary sources. Most of this material has been published and used for historical research. However, the vast majority of the Geniza papers, namely most of the private letters and legal deeds, and all business letters and bills were written in Arabic, and of course not in literary, but in living Arabic, which varied according to the country, the century, and the social layer from which they came. The majority of the Geniza documents, sixty years after their transfer to European and American libraries, still have remained unpublished. For the same reason, it is not surprising that when their systematic study was taken up again of late, quite a number of unexpected findings were reached.

***

Klasik Ortaçağ Akdeniz ülkeleri tarihi üzerinde çalışanlar, bu dönemlere ait, İslâm ülkelerindeki arşivlerin yokluğundan şikâyet etmektedirler. Avrupa’da, kilise, feodal lordlar, şehirler ve loncalar gerek mülkiyet hakları gerekse başka maksatlarla vesikalarını muhafaza etmişlerdir. Bu dönem için, İslâm ülkelerinde, bu türden hiçbir vesika bulunmamaktadır. Şimdi artık, siyasi tarihin ana hatlarını ve yönetici sınıfın hayatını bir dereceye kadar arkeoloji, epigrafi ve meskûkâtla desteklenen yazılı kaynaklarla, meselâ tarihî binalar, alet-edevat, kitabeler ve meskûkâtın yardımıyla yeniden inşa etmek mümkündür. Bununla beraber, özellikle orta ve aşağı sınıfları ve sosyal ve ekonomik tarihi, mektuplar, senetler ve bu sınıfa mensup şahıslardan gelen kayıtlar gibi vesikaların yardımı olmadan çalışmak çok zordur.

Bu şartlara rağmen büyük bir şans eseri olarak, Akdeniz ülkelerine ait devâsâ bir vesika hazinesi, büyük kısmı XI. yüzyıldan XIII. yüzyıla kadar olan döneme ait olmak üzere, Kahire Genize’si denilen arşivde muhafaza edilmiştir.

Genize vesikalarını sosyal tarih çalışmalarının bir kaynağı olarak değerlendirebilmek için bu belgelerin mahiyeti ve muhtevası, nelere ait olduğu, zamanı ve hangi içtimaî tabakalara ait oldukları konusunda bilgi sahibi olmak gerekir.

Genize’nin, muasır edebî kaynaklarda da görülen, çok güzel bir İbrancayla yazılmış yüzlerce belgeyi ihtiva ettiği şüphesizdir. Bu malzemenin çoğu neşredilmiş, tarih araştırmalarında kullanılmıştır. Bununla birlikte Genize vesikalarının çok büyük bir kısmı, hassaten pek çok şahsî mektuplar ve hukukî belgeler, bütün iş mektupları ve senetler Arapça yazılmıştır.  Ancak edebî Arapça ile değil, ülkeye, devre ve ait olduğu içtimaî tabakaya göre değişen gündelik Arapça ile yazılmışlardır. İbrani harfleriyle Arapça yazıldığı gibi muasırları Suriye Hıristiyanları da dinî metinlerini aynı dille yazıyorlardı. Tıpkı günümüzdeki Almanca’nın bir lehçesi olan Yiddiş’in İbrani harfleriyle yazılması gibi. Yahudiler tarafından kullanılan Arapça, İbranca’nın belli bir lehçesi değildi. Bununla birlikte kâtipler tarafından şüphesiz bazı İbranca ibareler kullanılıyordu.

Genize vesikalarının büyük kısmı Avrupa ve Amerika kütüphanelerine naklinin üzerinden 60 yıl geçmesine rağmen, hâlâ neden neşredilmemiştir.

Aynı sebepten, son zamanlarda bunlar üzerinde yapılan sistemli çalışma sonucunda pek çok beklenmeyen bulgulara ulaşılması da şaşırtıcı değildir.