Türk Kültüründe 'Yada Taşı' ve XVIII. Yüzyıl Sonu Osmanlı-Rus Savaşlarında Kullanılması

Makale Türkçe

Künye:

Yazarlar:

Ahmet ÖĞRETEN

Ekle

Emeği Geçenler:

Ekle

Yayın Yılı:

2000

Yayınlandığı Eser:

Belleten

Cilt:

LXIV

Sayı:

241

Sayfa Aralığı:

863-900

İçerik Dosyası:

Web adresi:

http://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1545999

Operatör:

Zeynep Kurnaz

Güncelleyen:

Yağız Fatih Nazlıer

Özet:

Türklerin, "Yada taşı" adını verdikleri bir taşı kullanmak suretiyle, bugün anladığımız manada, yada taşı ile bir nevi sihir yaparak, yağmur yağdırdıkları bilinmektedir. Türklerin bu taşı kullanarak, Türk tarihinin en eski devirlerinden XVIII. yüzyıl sonlarına kadar yağmur, kar ve dolu yağdırıp fırtına ve tufan çıkardıklarına dair kaynaklarda pek çok bilgi vardır. Ancak bu taş, daha çok yağmur yağdırmakta kullanıldığı için "Yağmur taşı" adıyla da bilinir. Bu taşa Arapça yazılmış kaynaklarda, "Hacer-i metar, hacerü’l-metar, hacerü'l-berd", Farsça kaynak ve eserlerde, "Seng-i yede, seng-i metar, büzürk mühre", Moğolca'da, "Bezoar, dzada yağmurlu" isimleri kullanılmıştır. Türkçenin çeşitli lehçe ve şivelerinde de farklı söyleniş tarzlarına rastlanır. Bunlar, "yat, yet, yada, yade, yeda, yede; cada, ced, ceda, cede, cata, cay ve sata" şeklindedir. Yağmur yağdırma ameliyesine "yada yapma", bu işi yapanlara da, "yadacı" bazen de “yagmurcu” denirdi.

Yada taşının menşei hakkında kaynaklarda farklı bilgiler vardır. Kimi kaynaklara göre bu taş, Tufanı müteakip Ulu Tanrı tarafından Nuh Peygamber'e, Türklerin atası sayılan Yafes için bir ihsan olarak verilmiştir. Miras yolu ile sonraki Türk nesillerine intikal etmiştir. Kimilerine göre bu taş Çin'in uzak hududlarında bulunan madenlerin mahsülüdür. Kimi kaynaklar taşın, Türk ülkesinde bir dağdan alındığını, hatta bu dağ civarındaki vadilerden geçenlerin, geçiş esnasında taşların birbirlerine sürtünmesinden mütevellit yağmur, kar, dolu yağıp, fırtına ve tufan çıkmasın diye hayvanların ayaklarını yün ve benzeri yumuşak şeylerle sardıklarını kaydetmektedirler. Yada taşının kaynağının Karluk ülkesi olduğunu ifade edenler olduğu gibi, daima rüzgâr esen dağlar olduğunu, bu taşı yıldırım isabet eden yerlerde aramak lâzım geldiğini söyleyenler de vardır. Bunun yanında, atIarın, öküzlerin, ayıların, kurtların, köpeklerin, ördeklerin, kazların, kartal ve sairenin karınlarının içinde oluştuğunu iddia edenler, Çin hududunda bulunan, sürhab adlı kırmızı kanatlı büyük bir kuşun mahsulüdür, diyenler de vardır. Kimine göre koyunun karnında, kimine göre kaban denilen yabanî domuzun erkeğinin başında bulunur. XVIII. yüzyıl Osmanlı Türk hekimlerinden Şaban Şifâî, hacer-i berf ü bârân u tûfan (yağmur, kar ve tûfân taşı) adını verdiği bu taşı mâdenî ve hayvânî taşlar arasında ele almıştır. Kısaca menşei ne olursa olsun, Türklerin yağmur yağdırma vasıtası olarak kullandıkları her taş, yada taşı mahiyetindedir.

Hemen her renkte olabilen yada taşının şekli genel olarak yuvarlak veya yuvarlağa yakın, fındık büyükIüğünde, yumurta şeklinde ve büyüklüğünde, sülün yumurtası büyüklüğünde diyenler de vardır.

Yada taşının yağmur yağdırma işleminde kullanılış şekli hakkında farklı rivayetler vardır. Genel görüş, bu işi yalnız Türklerin bildikleri ve yaptıkları hakkındadır. Bununla birlikte en sağlam görünen rivayet, Tûsû’nin bir hekimden yaptığı nakildir. Buna göre yadacı, iki adet yada taşını bir kaba doldurulmuş suya batırarak birbirine sürter. Sonra kaptan avuçla aldığı suyu etrafa serper. Bir yandan da dualar okuyup Tanrıya yalvarır. Bu böyle aralıksız yedi defa tekrarlanır. Sonunda yağmur yağar.

Yada taşı yalnız yağmur yağdırmak için kullanılmayıp, bulutlan dağıtmak, kar ve soğuk kasırgalar ile fırtınalar koparmak, tufan derecesinde bol miktarda yağmur, kar, dolu yağdırmak ve sis getirmek; gök gürültüsü ve şimşekler çaktırmak; yaz aylarında yapılan yolculuklarda sıcağın defi için de kullanılırdı.

Yadanın, genelde savaş halinde düşmana karşı bir silah olarak kullanıldığı sıkça görülmektedir.Bunun son örneğine 1768-1774 Osmanlı-Rus savaşında rastlanmıştır. Bu savaş sırasında Osmanlı ordusunun uğradığı Hotin bozgununun sebebi, Ruslarla işbirliği eden Kalmukların çıkardığı tufandır.

Yada taşının menşei hakkında kaynaklarda farklı bilgiler vardır. Kimi kaynaklara göre bu taş, Tufanı müteakip Ulu Tanrı tarafından Nuh Peygamber'e, Türklerin atası sayılan Yafes için bir ihsan olarak verilmiştir. Miras yolu ile sonraki Türk nesillerine intikal etmiştir. Kimilerine göre bu taş Çin'in uzak hududlarında bulunan madenlerin mahsülüdür. Kimi kaynaklar taşın, Türk ülkesinde bir dağdan alındığını, hatta bu dağ civarındaki vadilerden geçenlerin, geçiş esnasında taşların birbirlerine sürtünmesinden mütevellit yağmur, kar, dolu yağıp, fırtına ve tufan çıkmasın diye hayvanların ayaklarını yün ve benzeri yumuşak şeylerle sardıklarını kaydetmektedirler. Yada taşının kaynağının Karluk ülkesi olduğunu ifade edenler olduğu gibi, daima rüzgâr esen dağlar olduğunu, bu taşı yıldırım isabet eden yerlerde aramak lâzım geldiğini söyleyenler de vardır. Bunun yanında, atIarın, öküzlerin, ayıların, kurtların, köpeklerin, ördeklerin, kazların, kartal ve sairenin karınlarının içinde oluştuğunu iddia edenler, Çin hududunda bulunan, sürhab adlı kırmızı kanatlı büyük bir kuşun mahsulüdür, diyenler de vardır. Kimine göre koyunun karnında, kimine göre kaban denilen yabanî domuzun erkeğinin başında bulunur. XVIII. yüzyıl Osmanlı Türk hekimlerinden Şaban Şifâî, hacer-i berf ü bârân u tûfan (yağmur, kar ve tûfân taşı) adını verdiği bu taşı mâdenî ve hayvânî taşlar arasında ele almıştır.  Kısaca  menşei  ne olursa olsun, Türklerin yağmur yağdırma vasıtası   olarak kullandıkları her taş, yada taşı mahiyetindedir.

Hemen her renkte olabilen yada taşının şekli genel olarak yuvarlak veya yuvarlağa yakın,   fındık   büyükIüğünde,  yumurta  şeklinde  ve  büyüklüğünde,   sülün  yumurtası büyüklüğünde diyenler de vardır.

Yada taşının yağmur yağdırma işleminde kullanılış şekli hakkında farklı rivayetler vardır. Genel görüş, bu işi yalnız Türklerin bildikleri ve yaptıkları hakkındadır. Bununla birlikte en sağlam görünen rivayet, Tûsû’nin bir hekimden yaptığı nakildir. Buna göre yadacı, iki adet yada taşını bir kaba doldurulmuş suya batırarak birbirine sürter. Sonra kaptan avuçla aldığı suyu etrafa serper. Bir yandan da dualar okuyup Tanrıya yalvarır. Bu böyle aralıksız yedi defa tekrarlanır. Sonunda yağmur yağar.

Yada taşı yalnız yağmur yağdırmak için kullanılmayıp, bulutlan dağıtmak, kar ve soğuk kasırgalar ile fırtınalar koparmak, tufan derecesinde bol miktarda yağmur, kar, dolu yağdırmak ve sis getirmek; gök gürültüsü ve şimşekler çaktırmak; yaz aylarında yapılan yolculuklarda sıcağın defi için de kullanılırdı.

Yadanın, genelde savaş halinde düşmana karşı bir silah olarak kullanıldığı sıkça görülmektedir.Bunun son örneğine 1768-1774 Osmanlı-Rus savaşında rastlanmıştır. Bu savaş sırasında Osmanlı ordusunun uğradığı Hotin bozgununun sebebi, Ruslarla işbirliği eden Kalmukların çıkardığı tufandır.

Bu eser henüz bir kaynakçada yer almıyor.

Yaptığı atıflar
Aldığı atıflar

Atıf yapılan eser:

Jean Paul Roux

Türklerin ve Moğolların Eski Dini

İstanbul, 1994, Kabalcı Yayınevi.

Kitap Türkçe

Bu Kitap

45 kez

görüntülendi.

A. Zeki Velidi Togan

Umumi Türk Tarihi'ne Giriş

Istanbul, 1981, Enderun Kitabevi.

Kitap Türkçe Tarih Genel Türk

Bu Kitap

37 kez

görüntülendi.

Mehmet Zeki PAKALIN

Osmanlı Tarihi Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü

Istanbul, 1983, Milli Eğitim Bakanlığı.

Kitap Türkçe Tarih Kaynak Yayını Orta Doğu Balkan Osmanlı Anadolu

Bu Kitap

180 kez

görüntülendi.

Ayşe DUVARCI

Türkiye'de Falcılık Geleneği İle Bu Konuda İki Eser: Risâle-i falnâme lî Ca'fer-i Sâdık ve Tefe'ülname

Ankara, 1993, Kültür Bakanlığı Halk Kültürlerini Araştırma Geliştirme Genel Müdürlüğü.

Kitap Türkçe

Bu Kitap

29 kez

görüntülendi.

Ziya ŞUKUN

Farsça-Türkçe Lugat Gencinei Güftar Ferhengi Ziya

İstanbul, 1948, M.E.B. Yayınları.

Kitap Farsça Türkçe Sözlük

Bu Kitap

21 kez

görüntülendi.

Abdülkadir İNAN

Makaleler ve İncelemeler

Ankara, 1987, Türk Tarih Kurumu.

Kitap Türkçe Tarih

Bu Kitap

19 kez

görüntülendi.

J.W. REDHOUSE

A Turkish and English Lexicon

Constantinople, 1921, H. Matteosian.

Kitap Türkçe İngilizce Sözlük

Bu Kitap

14 kez

görüntülendi.

Faruk Sümer

“Eski Türklerde Yağmur ve Kar Yağdırma Âdeti”

Resimli Tarih Mecmuası.

Makale Türkçe Orta Asya Türk Folklor

Bu Makale

11 kez

görüntülendi.

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

Osmanlı Tarihi

Ankara, 1982, Türk Tarih Kurumu.

Kitap Türkçe

Bu Kitap

8 kez

görüntülendi.

Seyyid Muhammed Ali DAİ EL-İSLAM

Ferheng-i Nizâm

Tahran, 1363, .

Kitap Farsça

Bu Kitap

7 kez

görüntülendi.

Raşit Mehmet EFENDİ

Tarih-i Raşid

İstanbul, 1282, .

Kitap Türkçe

Bu Kitap

5 kez

görüntülendi.

Ibni HALDUN

Mukaddime

İstanbul, 1988, .

Kitap Türkçe

Bu Kitap

5 kez

görüntülendi.

A.H. Halikov

Rus Tanınan 500 Bulgar-Tatar Türk Asıllı Sülale

İstanbul, 1995, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.

Kitap Türkçe

Bu Kitap

5 kez

görüntülendi.

Lucyna A. BAUER

“Polonya Tatarları”

Türk Kültürü Araştırmaları.

Makale Türkçe

Bu Makale

5 kez

görüntülendi.

Ahmet CAFEROĞLU

Uygur Sözlüğü

İstanbul, 1934, İstanbul Üniversitesi Türkiyat Enstitüsüı.

Kitap Türkçe

Bu Kitap

4 kez

görüntülendi.

Ali Ekber DİHHUDA

Lügatnâme

tahran, 1346, .

Kitap Farsça Sözlük

Bu Kitap

4 kez

görüntülendi.

Osman TURAN

Türk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi

İstanbul, 1980, .

Kitap Türkçe

Bu Kitap

3 kez

görüntülendi.

Hikmet TANYU

Türklerde Taşla İlgili İnançlar

Ankara, 1968, Ankara Üniversitesi.

Kitap Türkçe

Bu Kitap

3 kez

görüntülendi.

Mehmet Şemseddin GÜNALTAY

İslam Tarihinin Kaynakları: Tarih ve Müverrihler

İstanbul, 1991, Endülüs Yayınları.

Kitap Türkçe Tarih Orta Doğu İslam

Bu Kitap

3 kez

görüntülendi.

İsmail Hami Danişmend

İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi

İstanbul, 1972, Türkiye Yayınevi.

Kitap Türkçe Yeni Çağ Akdeniz Yakın Çağ Tarih Orta Doğu Karadeniz Balkan Osmanlı Anadolu

Bu Kitap

4 kez

görüntülendi.

Muhammed Zekeriya KAZVİNÎ

Acâibu'l-Mahlûkât ve Garâibu'l- Mevcûdât

Beyrut, ?, .

Kitap Arapça

Bu Kitap

3 kez

görüntülendi.

Bahaeddin Ögel

Türk Mitolojisi

Ankara, 1987, Selçuklu Tarihi Ve Medeniyeti Enstitüsi Yayını.

Kitap Türkçe Tarih Genel Türk

Bu Kitap

3 kez

görüntülendi.

Wilhelm BARTHOLD

Oçerk İstoriy Semireçiya

Almatı, 1898, .

Kitap İngilizce

Bu Kitap

3 kez

görüntülendi.

Nihat Sami BANARLI

Resimli Türk Edebiyatı Tarihi

İstanbul, 1987, Milli Eğitim Basımevi.

Kitap Türkçe Tarih Genel Türk Edebiyat

Bu Kitap

3 kez

görüntülendi.

M. Şerafeddin Yaltkaya

“Ebu Reyhan'ın Bir Kitabı”

İstanbul Üniversitesi Türkiyat Mecmuası.

Makale Türkçe

Bu Makale

2 kez

görüntülendi.

Reşit Rahmeti Arat

Baburnâme

Ankara, 1985, Kültür Bakanlığı Yayını.

Kitap Türkçe

Bu Kitap

2 kez

görüntülendi.

Kâşgarlı Mahmut

Divanü Lügati’t-Türk

Ankara, 1992, Türk Tarih Kurumu.

Kitap Türkçe Tarih Orta Asya

Bu Kitap

2 kez

görüntülendi.

Ziya GÖKALP

“Eski Türklerde İctimâî Teflkîlât ile Mantıkî Tasnifler Arasında Tenâzür”

Milli Tetebbular Mecmuası.

Makale Türkçe Orta Asya Türk

Bu Makale

2 kez

görüntülendi.

Mirza Mehdi-yi ESTERABADİ

Sanglah

, 1374/1995, Neşr-i Merkez.

Kitap Farsça

Bu Kitap

2 kez

görüntülendi.

Mahmut Ragıp KÖSEMİHAL

“Büyücülükte Taşkömürü ve Yada Taşı”

Türk Folklor Araştırmaları.

Makale Türkçe

Bu Makale

2 kez

görüntülendi.

Cengiz Orhonlu

“Lipkalar”

İstanbul Üniversitesi Türkiyat Mecmuası.

Makale Türkçe

Bu Makale

2 kez

görüntülendi.

Abdülkadir İNAN

Tarihte ve Bugün Şamanizm, Materyaller ve Araştırmalar

Ankara, 1995, Türk Tarih Kurumu.

Kitap Türkçe

Bu Kitap

2 kez

görüntülendi.

Ahmet ÖĞRETEN

İbretnümâ-yı Devlet

İstanbul, 1996, DOKTORA.

Tez Türkçe Tarih

Bu Tez

2 kez

görüntülendi.

A. Zeki Velidi Togan

“İbnü'l-Fakih'in Türklere aid Haberleri”

Belleten.

Makale Türkçe Tarih

Bu Makale

8 kez

görüntülendi.

Kemaleddin Mehmed Efendi TAŞKÖPRÜLÜZÂDE

Mevzûatü'l-ulûm

Dersaadet, 1313, İkdam Matbaası.

Kitap Arapça

Bu Kitap

2 kez

görüntülendi.

Ahmet Süheyl ÜNVER

“Yağmur Taşı Hakkında”

İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi.

Makale Türkçe Orta Asya Türk Folklor

Bu Makale

2 kez

görüntülendi.

Lazar BUDAGOV

Sravnitel'niy Slovaz Turetsko-Tatarskih' Naraçiy

Sant Petersburg, 1871, .

Kitap Türkçe Tatarca Sözlük

Bu Kitap

2 kez

görüntülendi.

Mehmed Ali Ayni

Milliyetçilik

İstanbul, 1943, Marifet Matbaası.

Kitap Türkçe

Bu Kitap

1 kez

görüntülendi.

Necip Asım Yazıksız

Celalüttin Harezemşah

Istanbul, 1934, Maarif Vekaleti.

Kitap Türkçe

Bu Kitap

2 kez

görüntülendi.

K. K. YUDAHIN

Kırgız Sözlüğü II

Ankara, 1998, Türk Dil Kurumu.

Kitap Türkçe

Bu Kitap

10 kez

görüntülendi.

Tarama Sözlüğü

Ankara, 1972, Türk Dil Kurumu.

Kitap Türkçe Sözlük

Bu Kitap

0 kez

görüntülendi.

Celal Esad Arseven

Sanat Ansiklopedisi

İstanbul, 1975, .

Kitap Türkçe Sözlük

Bu Kitap

0 kez

görüntülendi.

Şemseddin (Sami) Frashëri

Kâmûs-ı Türkî

İstanbul, 1987, Çağrı Yayınları.

Kitap Türkçe Sözlük

Bu Kitap

0 kez

görüntülendi.

M. Şerafeddin Yaltkaya

“Yat yahut Yağmur Taşı”

Gündüz.

Makale Türkçe

Bu Makale

0 kez

görüntülendi.

Hüseyin Kazım Kadri

Türk Lügati

İstanbul, 1945, .

Kitap Türkçe Sözlük

Bu Kitap

0 kez

görüntülendi.

Bu eserin aldığı atıf bulunmuyor.

Eser istatistikleri yükleniyor...