İslam ve Türk Kültüründe Vakıflar

Makale Türkçe Tarih× Orta Asya× Selçuklu× Balkan× Osmanlı× Anadolu×

Künye:

Yazarlar:

Nazif ÖZTÜRK

Ekle

Emeği Geçenler:

Ekle

Yayın Yılı:

2005

Yayınlandığı Eser:

Vakıflar Dergisi

Cilt:

Sayı:

Sayfa Aralığı:

7-20

İçerik Dosyası:

Web adresi:

Web adresi henüz eklenmemiş. Eklemek için düzenle simgesine tıklayınız.

Operatör:

Çağlar Solmaz

Güncelleyen:

kaynakca.info

Özet:

1 Yediyıldız, Bahaeddin, "Osmanlılar Döneminde Türk Vakıfları Ya da Türk Hayrât Sistemi", Ed. Güler Eren, Osmanlı, Ankara 1999, C.5,
s.17, 23-24.

2 Kur‟an-ı Kerim‟de, devletin topladığı vergiyi nereye harcayacağı Ģu Ģekilde belirtilmiĢtir: "Sadakalar (zekâtlar) Allah‟tan bir farz olarak
ancak, yoksullara, düĢkünlere, (zekât toplayan) memurlara, gönülleri (Ġslâm‟a) ısındırılacak olanlara, (hürriyetlerini satın almaya
alıĢan) kölelere, bor lulara, Allah yolunda alıĢıp cihad edenlere, yolcuya mahsustur. Allah pek iyi bilendir, hikmet sahibidir" (KK.
IX/60; TDV, Kur‟ân-ı Kerîm ve A ıklamalı Meâli, Ankara 1993, s.195).
3 Elmalılı M. Hamdi, ĠrĢâdu‟l-Ahlâf fi Ahkâmi‟l-Evkâf, Ġstanbul 1330, s.184.

4 Baloğlu, Zekâi/Ceylanoğlu, Namık, "Avrupa Birliği‟ne Adaylık Sürecinde Dernekler ve Vakıflar", Türkiye üncü Sektör, III. Ulusal
Konferansı, Ġstanbul 2001, s.19-21.
5 Elmalılı M. Hamdi, Age, s.180.
6 Elmalılı M. Hamdi, Age, s. 182-183.

7 KK. II/177; III/92; V/2.
8 ztürk, Nazif, Elmalılı M. Hamdi Yazır Gözüyle Vakıflar, Ankara 1995, s.143-145; ztürk, Nazif, "Yoksulluk ve Sivil Toplum
KuruluĢları", Yoksulluk, Ġstanbul 2003, s. 8-21(15-16).

9 Ebu Hureyre‟nin naklettiği bir hadiste " lümünden sonra insanın kendisi i in bırakacağı en hayırlı Ģey ü tür: len i in dua edecek iyi
bir evlât, mükafâtı ölene eriĢen carî sadaka ve insanların yararlanacağı faydalı bilgi" denilmektedir. Bu hadiste ge en "sadaka-i
cariye", hadis ve ahkâm-ı evkâf kitaplarında Ģöyle izah edilmektedir: Muhyiddin-i Nevevî " eĢme, köprü, hastahane, camii, mektep
yaptırmak, ağa dikmek..."(Riyâz‟üs-Salihin, Ankara 1964, C.III, B. 2, Hadis No: 1412, s.5); Nasıf, Mansur Ali, "sadakatu‟l-cariye
vakıftır" (et-Tâc, Camiu‟l- Usûl fi Ehâdisi‟r-Resul, Mısır 1381, C.II, B.3, s.243, dn.3); Berki, Ali Himmet "...ü üncüsü, vakıf yaparak
insanlara ve fukarâya menfaatlı eser bırakan kiĢidir ki, halk bu eserlerden istifâde ettik e o kimsenin ameli münkati‟ olmayıp halk hayır
ve rahmetle yâd ettik e amel defterine ecir ve sevap yazılır" (250 Hadis, B. 3, Ankara 1974, s.35); mer Hilmi Efendi " ...Bu ü
Ģeyden evvelkisi ilâ yevmi‟l-kıyâm câri ve bâki olan sadakadır ki, vakıf suretiyle inĢa olunan âsâr-ı hayriyedir. Çünkü hayatında bezl-i
mal ile âsâr-ı hayriyye inĢasına muvaffak olarak vefat eden insanın âsârıyla halk intifa ve istifade ettik e halk tarafından dâima hayr
ve rahmetle yâd edildiğinden bu suretle ol insanın vefatıyla ameli münkati‟ olmayıp ilâ kıyâmi‟s-sâa (kıyamet anına kadar) defter-i
âmâline mesubât kayd olunur (Ġthâfu‟l-Ahlâf fi Ahkâmi‟l-Evkâf, Ġstanbul 1307, s. 10); Mardin Ebul‟ulâ "Risaletpenah Efendimiz
Hazretleri, sadaka-i cariye ile vakfı kast buyuruyorlar" (Evkâf Notları/Hukuk Medresesi Doktora Sınıfı Talebesine 1337-1338 Seneleri
Zarfında Vuku‟ Bulan Takrirlerinin Zabıtlarıdır, Daru‟l-funun Matbaası (Ġstanbul) 1338); Bilmen, mer Nasuhi "sadaka-i cariye vakıf
demektir" (Hukuk-i Ġslâmiye ve Istılahâtı Fıkhiye Kamusu, Ġstanbul 1967, C.IV, s.301).
10 KK.II/177; III/92.
11 KK, V/2.
12 Hatemi, Hüseyin, "Vakıf Kurumunun Kökeni Hakkında DüĢünceler", 3. Sektör Dergisi, Nisan 1996, Ġstanbul 1996, S.11, s.15.
13 KK. III/92; Ali Haydar Efendi "Ebu Talha (ra) bu ayeti iĢitince, sevdiği mallarından olan "Beyrahâ" adındaki bah esini vakıf yapmıĢtır"
dedikten sonra, "vakfın meĢruiyeti kitap, sünnet ve icma‟i ümmet ile sabit olmuĢtur" hükmünü vermektedir (Tertibü‟s-Sunûf fi Ahkâmi‟l-
Vukûf, Ġstanbul 1340, s.5).
14 ztürk, Nazif, "Sosyal Siyaset A ısından Osmanlı Dönemi Vakıfları", Ed. Güler Eren, Osmanlı, Ankara 1999, C. 5, s.36.
15 KK. II/21.
16 KK. II/144.
17 KK. III/110.
18 KK. II/29.
19 KK. II/168; II/172.
20 KK. II/267.

21 KK. LII/21.
22 KK. II/286.
23 Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye, Ġstanbul 1322, s.34, md.88; ztürk, Osman, Osmanlı Hukuk Tarihinde Mecelle, Ġstanbul 1973, s.131,164.
24 Elmalılı M. Hamdi, ĠrĢadu‟l-Ahlâf..., s.178-181; ztürk, Nazif, Elmalılı M. Hamdi..., s.142-143.
25 KK.II/148.
26 Bu konuları anlatan ayetlerin numaraları ve ge tiği sureler i in bkz ( ztürk, Nazif, MenĢe‟i ve Tarihi GeliĢimi A ısından Vakıflar,
Ankara 1983, s.40-42); Ayrıca bu ayetlerden vakfiyelerde zikredilenlerin yerleri i in Bahaeddin Yediyıldız‟ın, Institution du vaqf au
XVIII e si cle en Turquie - tude socio-historique, Ankara 1990 adlı eserine bakılabilir.
27 Ebu Bekr Ahmet bin mer eĢ-ġeybani/Hassaf, Ahkâmü‟l- Evkâf, Mısır 1904, s.2-17; buradan naklen M. Hamdi, ĠrĢâdü‟l-Evkâf..., s.
139-158 ; ztürk, Nazif, MenĢe‟i ve Tarihi GeliĢimi...,s. 44-49; ztürk, Nazif, Elmallı M. Hamdi... s. 121-132.
28 Ez-Zebidî, Sahih-i Buhârî Muhtasarı Tecrîd-i Sarîh Tercemesi (Ter. Kamil Miras), Ankara 1969, C.5, s.356- 359.
29 Yusuf Has Hâcib, Kutadgu Bilig, Ankara 1985, B.3, s.28 (236).
30 AĢıkpaĢaazâde, AĢıkpaĢaoğlu Tarihi (Yayına haz. Nihal Atsız), Ġstanbul 1992, s. B 157.
31 Yediyıldız, Bahaeddin, Agm, s.30-31.

32 Farabi, el-Medinetü‟l-Fadıla (Çev. Ahmet Arsan), Ankara 1990, s.69-70.
33 ztürk, Hüseyin, Kınalızâde Ali Çelebi‟de Aile Ahlâkı, Ankara 1990, s.87-88.
34 Vakıflar Genel Müdürlüğü ArĢivi (VGMA), II. Selim Vakfiyesi 987/1579: 2148/253.
35 VGMA, ġeyh Kenzi Hasan Efendi Ġbn-i Ahmet Vakfiyesi 1122/1710: 583/52-53.
36 VGMA, Ebu Bekr Efendi Vakfiyesi, Gurre-i Receb 1066: 583/118-119.
37 Arsebük, Esat, Medeni Hukuk, BaĢlangı ve ġahsın Hukuku, Ankara 1938, C.I, s.287.
38 Elmalılı M. Hamdi, Ahkâm-ı Evkâf (taĢbasma) Ġstanbul 1327, s.2-9; Yazgan, Turan, "Sosyal Siyaset A ısından Vakıflar", IV. Vakıf
Haftası (1-7 Aralık 1986), Ankara 1987, s. 253-258.
39 Köprülü, Fuat, "Vakıf Müessesesinin Hukukî Mahiyeti ve Tarihî Tekâmülü", Vakıflar Dergisi (VD), Ġstanbul 1942, S.II, s.1-35; Berki,
ġakir, "Vakıfların Lüzumu, Faydaları ve Vakıfları TeĢvik", VD, Ankara 1962, S.V, s. 19-21.

69 II. MeĢrutiyet sonrasında Osmanlı Devleti genelinde alıĢan toplam memur sayısı 97.225‟di (Devlet Personel BaĢkanlığı Raporu
(DPBR), Ankara 1982, s. 51,Tablo-I). Bu personelin yaklaĢık 8000‟i Evkâf-ı Hümâyûn Nezâreti‟nden maaĢ alıyordu (Hammadizâde H.
Hamdi PaĢa, Evkâf Hakkında Sadarete Takdim Edilen Lâyiha, Dersaadet 1327, s. 3).
70 1931 yılında Türkiye Cumhuriyeti‟nde barem i i 42.209 memur alıĢmasına karĢılık (DPBR, 1982, s.52, Tablo II); 1925‟te 1245‟i
merkez ve taĢra teĢkilâtında (Evkâf Umum Müdürlüğü (EUM),1926 Büt e Kanunu Tasarısı, 1926, s. 146-162), 4106‟sı da camii ve
mescitlerde olmak üzere (EUM, 1932 Büt e Kanunu Tasarısı, 1932, s. 19-28) toplam 5.351 personel Evkâf Umum Müdürlüğü‟nden
aylık alıyordu.
71 Faherty, Paul, "IRS Tarafından Kâr Amacı Gütmeyen KuruluĢlara Tanınan Vergi Muafiyeti", Ed. Zekâi Baloğlu, Türkiye‟de Vakıflar ve
Dernekler, Ġstanbul 2000, s.116-120 (Ġngilizce), 120-124 (Türk e).
72 Richardson, Jonh, "EFC ve Sosyal Ekonomi", Ed. Zekâi Baloğlu, Türkiye‟de Vakıflar ve Dernekler, Ġstanbul 2000, s. 148-152
(Ġngilizce), 153-157 (Türk e).
73 ztürk, Nazif, "Sosyal Siyaset A ısından Osmanlı Dönemi Vakıfları", Osmanlı, Ankara 1999, C.5, s.38.

45 Vakfa yapılan itirazlar ve bu itirazlara karĢı verilen cevaplar hakkında geniĢ bilgi almak i in bkz , ztürk, Nazif, MenĢe‟i ve Tarihi
GeliĢimi..., s. 135-151.
46 Elmalılı, M. Hamdi, ĠrĢâdü‟l-Ahlâf..., s. 187-191.
47 KK. I/5.
48 Buhari (Çağrı Yayınları), Ġstanbul 1981, C.II, s.117, Zekât 18.
49 Elmalılı, M. Hamdi, ĠrĢâdü‟l-Ahlâf..., s. 134.

50 Elmalılı, M. Hamdi, Ahkâm-ı Evkâf..., s.8-9.
51 mer Hilmi Ef., Ġthâfu‟l-Ahlâf fi Ahkâmi‟l-Evkâf, Ġstanbul 1307 s. 15, m.53.
52 Elmalılı, M. Hamdi, ĠrĢâdü‟l-Ahlâf..., s. 134-135.
53 Onar, Sıddık Sami, Ġdare Hukukunun Umumi Esasları, Ġstanbul 1952, s. 525.

54 ztürk, Nazif, Türk YenileĢme Tarihi Çer evesinde Vakıf Müessesesi, Ankara 1995, s. 379-548.
55 Ġhtiya sahiplerine sadaka vermek ve hayrât binaları inĢa etmek Ġslâmiyet‟te, dünyevî, uhrevî mükafâtı ve büyük apta sevap
kazanmayı öngörmektedir. Bu filler hem ibadet hem de "muamelât-ı medeniyye" ile alakalı bir ok bahisleri ihtiva etmektedir. Fakat
esas itibariyle vakıf yapmak, mübah olan fiillere dahildir. Ancak bu mübahlık vâkıfa göredir; toplumda sosyal yardıma olan ihtiyacın
artmasıyla bazen vakıf yapmak, mendup, müstehap ve hatta vacip derecesine yükselir (Elmalılı, M. Hamdi, Ahkâm-i Evkâf, Mekteb-i
Mülkiye Ders Notları, Ġstanbul 1326, s. 7).
56 Yavuz, Yıldırım, "Semerkand-Registan Külliyesi ve Onarımı", X. Vakıf Haftası Kitabı, Ankara 1993, s.85-100.
57 Mehmet Ġbrahim, "Gazi Hüsrev Bey Külliyesi ve Bosna Hersek‟teki Son Durum", X. Vakıf Haftası Kitabı, Ankara 1993, s.181-206.
58 Yediyıldız, Bahaeddin, "Osmanlılar Döneminde Türk Vakıfları Ya da Türk Hayrât Sistemi", Osmanlı, Ankara 1999, C.5, s.25.
59 Erkman, Umur, "Sinan Yapılarında Yakın ve Uzak Çevre ĠliĢkileri zerine DüĢünceler", MimarbaĢı Koca Sinan YaĢadığı Çağ ve
Eserleri, Ġstanbul 1988, C.I, s. 625-630.
60 Yediyıldız, Bahaeddin- ztürk, Nazif, "Oturulabilir ġehir ve Türk Vakıf Sistemi", Habitat II Ġstanbul BuluĢmasında Sunulan Tebliğ,
Ġstanbul 1996.
61 ztürk, Nazif, "Osmanlı Döneminde Vakıflar", Türkler, Ankara 2002, C.10, s.433-434.
62 ztürk, Nazif, Türk YenileĢme Tarihi..., s.549.
63 Barkan, . Lütfi, "H.933-934/1527-1528 Mali Yılına Ait Bir Büt e rneği", Ġktisat Fakültesi Mecmuası (ĠFM), Ġstanbul 1955, C.XV, S.1-
4, s.268; Barkan. . Lütfi-Ayverdi E. Hakkı, Ġstanbul Vakıfları Tahrir Defteri 953(1546) Tarihleri, Ġstanbul 1972, S.XVII.
64 Barkan, . Lütfi, "Ġmaret Sitelerinin KuruluĢ ve ĠĢleyiĢi", ĠFM, Ġstanbul 1963, C.XXIII, S.1-2, s. 241-242.
65 Yüksel, Hasan, Osmanlı Sosyal ve Ekonomik Hayatında Vakıfların Rolü(1585-1683), Sivas 1998, s. 14.
66 Yediyıldız, Bahaeddin, Ġnstitution Du Vaqf..., s.151.
67 ztürk, Nazif, Türk YenileĢme Tarihi..., s. 25.
68 Vakıfların a‟Ģar ve mukataa gelirleri; tarım iĢletmeciliği ( iftlikler, madenler, ormanlar, zeytinlikler); gayrimenkul kiraları ve bina
iĢletmeciliği; malî (para Vakıfları ve bankacılık) ve sinaî faaliyetler konusunda geniĢ bilgi i in bkz. ztürk, Nazif, Türk YenileĢme
Tarihi..., s. 109-167.
40 M. Nuri PaĢa, Netâyicu‟l-Vukuât, Ġstanbul, 1327, C. II, s.103-106.
41 lken, Hilmi Ziya, "Vakıf Sistemi ve Türk ġehirciliği", VD, Ankara 1971, S.IX, s. 32.
42 Köprülü, Fuat, Agm, s. 29; M.Nuri PaĢa, Age, s.103-104.
43 ztürk, Nazif, "Sosyal Siyaset A ısından Osmanlı Dönemi Vakıfları", Osmanlı, Ankara 1999, C.5, s.37.
44 Kozak, Ġ. Erol, Bir Sosyal Siyaset Müessesesi Olarak Vakıflar, Sakarya 1994, s.25-26.

1 Yediyıldız, Bahaeddin, "Osmanlılar Döneminde Türk Vakıfları Ya da Türk Hayrât Sistemi", Ed. Güler Eren, Osmanlı, Ankara 1999, C.5, 
s.17, 23-24.

2 Kur‟an-ı Kerim‟de, devletin topladığı vergiyi nereye harcayacağı Ģu Ģekilde belirtilmiĢtir: "Sadakalar (zekâtlar) Allah‟tan bir farz olarak 
ancak,  yoksullara,  düĢkünlere,  (zekât  toplayan)  memurlara,  gönülleri (Ġslâm‟a)  ısındırılacak  olanlara,  (hürriyetlerini satın  almaya 
alıĢan)  kölelere,  bor lulara,  Allah  yolunda  alıĢıp  cihad  edenlere,  yolcuya mahsustur. Allah  pek  iyi  bilendir, hikmet sahibidir"  (KK. 
IX/60; TDV, Kur‟ân-ı Kerîm ve A ıklamalı Meâli, Ankara 1993, s.195). 
3 Elmalılı M. Hamdi, ĠrĢâdu‟l-Ahlâf fi Ahkâmi‟l-Evkâf, Ġstanbul 1330, s.184.

4	Baloğlu,  Zekâi/Ceylanoğlu,  Namık,  "Avrupa  Birliği‟ne  Adaylık  Sürecinde  Dernekler  ve  Vakıflar",  Türkiye 	üncü  Sektör,  III.  Ulusal 
Konferansı, Ġstanbul 2001, s.19-21. 
5 Elmalılı M. Hamdi, Age, s.180. 
6 Elmalılı M. Hamdi, Age, s. 182-183.

7 KK. II/177; III/92; V/2. 
8	ztürk,  Nazif,  Elmalılı  M.  Hamdi Yazır  Gözüyle Vakıflar,  Ankara  1995,  s.143-145;  ztürk,  Nazif,  "Yoksulluk  ve  Sivil  Toplum
KuruluĢları", Yoksulluk, Ġstanbul 2003, s. 8-21(15-16).

9 Ebu Hureyre‟nin naklettiği bir hadiste "  lümünden sonra insanın kendisi i in bırakacağı en hayırlı Ģey ü tür:  len i in dua edecek iyi 
bir evlât,  mükafâtı  ölene  eriĢen  carî  sadaka  ve  insanların  yararlanacağı  faydalı  bilgi"  denilmektedir.  Bu  hadiste  ge en  "sadaka-i
cariye",  hadis  ve  ahkâm-ı  evkâf  kitaplarında  Ģöyle izah  edilmektedir:  Muhyiddin-i Nevevî  " eĢme,  köprü,  hastahane, camii, mektep 
yaptırmak,  ağa   dikmek..."(Riyâz‟üs-Salihin,  Ankara  1964,  C.III,  B.  2,  Hadis  No:  1412,  s.5);  Nasıf,  Mansur  Ali,  "sadakatu‟l-cariye 
vakıftır"  (et-Tâc,  Camiu‟l-  Usûl fi Ehâdisi‟r-Resul,  Mısır  1381,  C.II,  B.3,  s.243,  dn.3);  Berki,  Ali  Himmet  "...ü üncüsü,  vakıf  yaparak 
insanlara ve fukarâya menfaatlı eser bırakan kiĢidir ki, halk bu eserlerden istifâde ettik e o kimsenin ameli münkati‟ olmayıp halk hayır 
ve  rahmetle  yâd  ettik e  amel  defterine  ecir ve  sevap  yazılır"  (250  Hadis,  B.  3,  Ankara  1974,  s.35);  mer  Hilmi  Efendi  "  ...Bu  ü  
Ģeyden evvelkisi ilâ yevmi‟l-kıyâm câri ve bâki olan sadakadır ki, vakıf suretiyle inĢa olunan âsâr-ı hayriyedir. Çünkü hayatında bezl-i
mal ile âsâr-ı hayriyye inĢasına muvaffak olarak vefat eden insanın âsârıyla halk intifa ve istifade ettik e halk tarafından dâima hayr 
ve  rahmetle yâd  edildiğinden  bu  suretle ol insanın  vefatıyla ameli  münkati‟  olmayıp  ilâ  kıyâmi‟s-sâa  (kıyamet  anına  kadar)  defter-i
âmâline  mesubât  kayd  olunur  (Ġthâfu‟l-Ahlâf  fi Ahkâmi‟l-Evkâf,  Ġstanbul 1307,  s.  10);  Mardin  Ebul‟ulâ "Risaletpenah  Efendimiz 
Hazretleri, sadaka-i cariye ile vakfı kast buyuruyorlar" (Evkâf Notları/Hukuk Medresesi Doktora Sınıfı Talebesine 1337-1338 Seneleri 
Zarfında  Vuku‟  Bulan  Takrirlerinin  Zabıtlarıdır,  Daru‟l-funun  Matbaası  (Ġstanbul) 1338);	Bilmen,  mer  Nasuhi "sadaka-i cariye  vakıf 
demektir" (Hukuk-i Ġslâmiye ve Istılahâtı Fıkhiye Kamusu, Ġstanbul 1967, C.IV, s.301).
10 KK.II/177; III/92. 
11 KK, V/2. 
12 Hatemi, Hüseyin, "Vakıf Kurumunun Kökeni Hakkında DüĢünceler", 3. Sektör Dergisi, Nisan 1996, Ġstanbul 1996, S.11, s.15.
13 KK. III/92; Ali Haydar Efendi "Ebu Talha (ra) bu ayeti iĢitince, sevdiği mallarından olan "Beyrahâ" adındaki bah esini vakıf  yapmıĢtır" 
dedikten sonra, "vakfın meĢruiyeti kitap, sünnet ve icma‟i ümmet ile sabit olmuĢtur" hükmünü vermektedir (Tertibü‟s-Sunûf fi Ahkâmi‟l-
Vukûf, Ġstanbul 1340, s.5).
14	ztürk, Nazif, "Sosyal Siyaset A ısından Osmanlı Dönemi Vakıfları", Ed. Güler Eren, Osmanlı, Ankara 1999, C. 5, s.36. 
15 KK. II/21. 
16 KK. II/144. 
17 KK. III/110. 
18 KK. II/29. 
19 KK. II/168; II/172. 
20 KK. II/267.

21 KK. LII/21. 
22 KK. II/286. 
23 Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye, Ġstanbul 1322, s.34, md.88;  ztürk, Osman, Osmanlı Hukuk Tarihinde Mecelle, Ġstanbul 1973, s.131,164.
24 Elmalılı M. Hamdi, ĠrĢadu‟l-Ahlâf..., s.178-181;  ztürk, Nazif, Elmalılı M. Hamdi..., s.142-143. 
25 KK.II/148. 
26	Bu  konuları  anlatan  ayetlerin numaraları  ve  ge tiği  sureler  i in bkz  ( ztürk,  Nazif,  MenĢe‟i ve  Tarihi GeliĢimi A ısından  Vakıflar,
Ankara  1983,  s.40-42);  Ayrıca  bu  ayetlerden  vakfiyelerde  zikredilenlerin yerleri i in  Bahaeddin Yediyıldız‟ın,  Institution  du  vaqf  au 
XVIII e si cle en Turquie -	tude socio-historique, Ankara 1990 adlı eserine bakılabilir.
27	Ebu Bekr Ahmet bin	mer eĢ-ġeybani/Hassaf, Ahkâmü‟l-  Evkâf, Mısır 1904, s.2-17; buradan naklen M. Hamdi, ĠrĢâdü‟l-Evkâf..., s. 
139-158 ;  ztürk, Nazif, MenĢe‟i ve Tarihi GeliĢimi...,s. 44-49;  ztürk, Nazif, Elmallı M. Hamdi... s. 121-132. 
28 Ez-Zebidî, Sahih-i Buhârî Muhtasarı Tecrîd-i Sarîh Tercemesi (Ter. Kamil Miras), Ankara 1969, C.5, s.356- 359. 
29 Yusuf Has Hâcib, Kutadgu Bilig, Ankara 1985, B.3, s.28 (236). 
30 AĢıkpaĢaazâde, AĢıkpaĢaoğlu Tarihi (Yayına haz. Nihal Atsız), Ġstanbul 1992, s. B 157.
31 Yediyıldız, Bahaeddin, Agm, s.30-31.

32 Farabi, el-Medinetü‟l-Fadıla (Çev. Ahmet Arsan), Ankara 1990, s.69-70. 
33	ztürk, Hüseyin, Kınalızâde Ali Çelebi‟de Aile Ahlâkı, Ankara 1990, s.87-88. 
34 Vakıflar Genel Müdürlüğü ArĢivi (VGMA), II. Selim Vakfiyesi 987/1579: 2148/253. 
35 VGMA, ġeyh Kenzi Hasan Efendi Ġbn-i Ahmet Vakfiyesi 1122/1710: 583/52-53. 
36 VGMA, Ebu Bekr Efendi Vakfiyesi, Gurre-i Receb 1066: 583/118-119. 
37 Arsebük, Esat, Medeni Hukuk, BaĢlangı  ve ġahsın Hukuku, Ankara 1938, C.I, s.287. 
38	Elmalılı  M.  Hamdi,  Ahkâm-ı  Evkâf	(taĢbasma)  Ġstanbul 1327,  s.2-9;  Yazgan,  Turan,  "Sosyal Siyaset  A ısından  Vakıflar",  IV.  Vakıf 
Haftası (1-7 Aralık 1986), Ankara 1987, s. 253-258. 
39	Köprülü, Fuat, "Vakıf Müessesesinin Hukukî Mahiyeti ve Tarihî Tekâmülü",  Vakıflar Dergisi (VD), Ġstanbul 1942, S.II, s.1-35; Berki, 
ġakir, "Vakıfların Lüzumu, Faydaları ve Vakıfları TeĢvik", VD, Ankara 1962, S.V, s. 19-21.

69	II.  MeĢrutiyet  sonrasında  Osmanlı  Devleti genelinde  alıĢan  toplam  memur  sayısı  97.225‟di (Devlet  Personel BaĢkanlığı  Raporu 
(DPBR), Ankara 1982, s. 51,Tablo-I). Bu personelin yaklaĢık 8000‟i Evkâf-ı Hümâyûn Nezâreti‟nden maaĢ alıyordu (Hammadizâde H. 
Hamdi PaĢa, Evkâf Hakkında Sadarete Takdim Edilen Lâyiha, Dersaadet 1327, s. 3).  
70	1931  yılında  Türkiye  Cumhuriyeti‟nde  barem  i i 42.209  memur  alıĢmasına  karĢılık  (DPBR,  1982,  s.52,  Tablo II);  1925‟te  1245‟i 
merkez ve taĢra teĢkilâtında (Evkâf Umum Müdürlüğü (EUM),1926 Büt e Kanunu Tasarısı, 1926, s. 146-162), 4106‟sı da camii ve 
mescitlerde olmak üzere (EUM, 1932 Büt e Kanunu Tasarısı, 1932, s. 19-28) toplam 5.351 personel Evkâf Umum Müdürlüğü‟nden 
aylık alıyordu.
71	Faherty, Paul, "IRS Tarafından Kâr Amacı Gütmeyen KuruluĢlara Tanınan Vergi Muafiyeti", Ed. Zekâi Baloğlu, Türkiye‟de Vakıflar ve 
Dernekler, Ġstanbul 2000, s.116-120 (Ġngilizce), 120-124 (Türk e).
72	Richardson,  Jonh,  "EFC  ve  Sosyal Ekonomi",  Ed.  Zekâi Baloğlu,  Türkiye‟de  Vakıflar  ve  Dernekler,  Ġstanbul 2000,  s.  148-152
(Ġngilizce), 153-157 (Türk e). 
73	ztürk, Nazif, "Sosyal Siyaset A ısından Osmanlı Dönemi Vakıfları", Osmanlı, Ankara 1999, C.5, s.38.

45	Vakfa  yapılan  itirazlar  ve  bu  itirazlara  karĢı  verilen  cevaplar  hakkında  geniĢ  bilgi almak  i in bkz  ,  ztürk,  Nazif,  MenĢe‟i ve  Tarihi 
GeliĢimi..., s. 135-151. 
46 Elmalılı, M. Hamdi, ĠrĢâdü‟l-Ahlâf..., s. 187-191. 
47 KK. I/5. 
48 Buhari (Çağrı Yayınları), Ġstanbul 1981, C.II, s.117, Zekât 18.
49 Elmalılı, M. Hamdi, ĠrĢâdü‟l-Ahlâf..., s. 134.

50 Elmalılı, M. Hamdi, Ahkâm-ı Evkâf..., s.8-9. 
51	mer Hilmi Ef., Ġthâfu‟l-Ahlâf fi Ahkâmi‟l-Evkâf, Ġstanbul 1307 s. 15, m.53.
52 Elmalılı, M. Hamdi, ĠrĢâdü‟l-Ahlâf..., s. 134-135. 
53 Onar,  Sıddık Sami, Ġdare Hukukunun Umumi Esasları, Ġstanbul 1952, s. 525.

54	ztürk, Nazif, Türk YenileĢme Tarihi Çer evesinde Vakıf Müessesesi, Ankara 1995, s. 379-548. 
55	Ġhtiya   sahiplerine  sadaka  vermek  ve  hayrât  binaları  inĢa  etmek  Ġslâmiyet‟te,  dünyevî,  uhrevî  mükafâtı  ve  büyük  apta  sevap 
kazanmayı öngörmektedir. Bu filler hem ibadet hem de "muamelât-ı medeniyye" ile alakalı bir ok bahisleri ihtiva etmektedir. Fakat 
esas itibariyle vakıf yapmak, mübah olan fiillere dahildir. Ancak bu mübahlık vâkıfa göredir; toplumda sosyal yardıma olan ihtiyacın 
artmasıyla bazen vakıf yapmak, mendup, müstehap ve hatta vacip derecesine yükselir (Elmalılı, M. Hamdi, Ahkâm-i Evkâf, Mekteb-i
Mülkiye Ders Notları, Ġstanbul 1326, s. 7).
56 Yavuz, Yıldırım, "Semerkand-Registan Külliyesi ve Onarımı", X. Vakıf Haftası Kitabı, Ankara 1993, s.85-100. 
57 Mehmet Ġbrahim, "Gazi Hüsrev Bey Külliyesi ve Bosna Hersek‟teki Son Durum", X. Vakıf Haftası Kitabı, Ankara 1993, s.181-206. 
58 Yediyıldız, Bahaeddin, "Osmanlılar Döneminde Türk Vakıfları Ya da Türk Hayrât Sistemi", Osmanlı, Ankara 1999, C.5, s.25.
59	Erkman,  Umur,  "Sinan  Yapılarında  Yakın  ve  Uzak  Çevre  ĠliĢkileri	zerine  DüĢünceler",  MimarbaĢı  Koca  Sinan  YaĢadığı  Çağ  ve 
Eserleri, Ġstanbul 1988, C.I, s. 625-630. 
60	Yediyıldız,  Bahaeddin-	ztürk,  Nazif,  "Oturulabilir  ġehir ve  Türk  Vakıf  Sistemi",  Habitat  II  Ġstanbul BuluĢmasında  Sunulan  Tebliğ, 
Ġstanbul 1996.
61	ztürk, Nazif, "Osmanlı Döneminde Vakıflar", Türkler, Ankara 2002, C.10, s.433-434. 
62	ztürk, Nazif, Türk YenileĢme Tarihi..., s.549.  
63 Barkan,  . Lütfi, "H.933-934/1527-1528 Mali Yılına Ait Bir Büt e  rneği", Ġktisat Fakültesi Mecmuası (ĠFM), Ġstanbul 1955, C.XV, S.1-
4, s.268;  Barkan.  . Lütfi-Ayverdi E. Hakkı, Ġstanbul Vakıfları Tahrir Defteri 953(1546) Tarihleri, Ġstanbul 1972, S.XVII.
64 Barkan,  . Lütfi, "Ġmaret Sitelerinin KuruluĢ ve ĠĢleyiĢi", ĠFM, Ġstanbul 1963, C.XXIII, S.1-2, s. 241-242. 
65 Yüksel, Hasan, Osmanlı Sosyal ve Ekonomik Hayatında Vakıfların Rolü(1585-1683), Sivas 1998, s. 14.  
66 Yediyıldız, Bahaeddin, Ġnstitution Du Vaqf..., s.151. 
67	ztürk, Nazif, Türk YenileĢme Tarihi..., s. 25. 
68	Vakıfların  a‟Ģar  ve  mukataa  gelirleri;  tarım  iĢletmeciliği ( iftlikler,  madenler,  ormanlar,  zeytinlikler);  gayrimenkul kiraları  ve  bina 
iĢletmeciliği;  malî  (para  Vakıfları  ve  bankacılık)  ve  sinaî  faaliyetler  konusunda  geniĢ  bilgi i in bkz.  ztürk,  Nazif,  Türk  YenileĢme 
Tarihi..., s. 109-167.
40 M. Nuri PaĢa, Netâyicu‟l-Vukuât, Ġstanbul, 1327, C. II, s.103-106. 
41	lken, Hilmi Ziya, "Vakıf Sistemi ve Türk ġehirciliği", VD, Ankara 1971, S.IX, s. 32. 
42 Köprülü, Fuat, Agm, s. 29; M.Nuri PaĢa, Age, s.103-104. 
43	ztürk, Nazif, "Sosyal Siyaset A ısından Osmanlı Dönemi Vakıfları", Osmanlı, Ankara 1999, C.5, s.37. 
44 Kozak, Ġ. Erol, Bir Sosyal Siyaset Müessesesi Olarak Vakıflar, Sakarya 1994, s.25-26.