Anadolu Selçuklu Veziri Sahip Ata Fahreddin Ali’nin Mimari Eserleri

Tez Türkçe Tarih×

Künye:

Yazarlar:

Alptekin YAVAŞ

Ekle

Danışmanlar:

Ekle

Yayın Yılı:

2007

Yayın Yeri:

Seviye:

DOKTORA

Kurum:

Bölüm:

İçerik Dosyası:

Web adresi:

Web adresi henüz eklenmemiş. Eklemek için düzenle simgesine tıklayınız.

Operatör:

Selçuk İslam Turan

Güncelleyen:

Kebire Osman

Özet:

Anadolu Selçuklu Dönemi'nin en uzun siyasi kariyerine sahip kisiliklerinden biri de Sahip Ata Fahreddin Ali'dir. Yaklasık kırk yıllık devlet görevi esnasında tüm önemli görevlerde bulunan Sahip Ata, dönemin, en görkemli yapılarından bazılarının da banisidir. Anadolu Selçuklu emir veya vezirlerinin yaptırdıgı bugüne ulasabilen yapı sayısı çok azdır. Genel yapı toplamı içinde bu yönetici kesiminin yaptırdıgı bina sayısı, sultan binalarından daha fazla olmasına karsın, emir veya vezirlerin tek tek banisi oldugu yapı âdeti en fazla iki veya üçtür. Örnegin ünlü Anadolu Selçuklu veziri Celaleddin Karatay'ın bugüne sadece üç yapısı ulasabilmistir. Sahip Ata, baniligini üstlendigi mevcut onüç, ayrıca, günümüze ulasamayan, varlıgını kaynaklardan ögrenebildigimiz onbir yapısıyla, bu yönetici grubunun içinde en fazla eser bırakan kisidir ve bu anlamda ?Ebu'l-Hayrat (Hayırların Babası)? unvanını da hak etmektedir. Sahip Ata'nın ilk mimari yatırımları Afyon ve Aksehir çevresindedir. Afyon-shaklı kazasındaki Hanı (1249) ve Aksehir'deki Medresesi (1250), XIV. yüzyılın ilk baslarına kadar küçük bir derebeylik olarak varlıgını sürdürecek olan Sahip Ata ve ogulları hâkimiyetinin bölgedeki ilk yatırımıdır. Ünlü vezirin ömrünün son günlerini de Aksehir'le shaklı arasındaki Nadir Köyü'nde tamamlaması, bu bölgenin kendisi ve ailesi için önemini ortaya koyar. Bu hâkimiyet, bugünkü Afyon'un, geçen yüzyılın baslarına kadar Karahisar-ı Sahip olarak anılmasına neden olmustur. Sahip Ata yapılarının kronolojik bir sırayla cografi dagılımına bakıldıgında, batıdan doguya dogru bir seyir izledigi ortaya çıkmaktadır. Tarih olarak Afyon ve Aksehir'deki iki yapısını, Konya'daki eserleri izler. Konya-Larende Kapısı karsısındaki Camii, 1258 tarihlidir ve zaman içinde eklenen diger binalarla, burada bir külliye tesekkül etmistir. Ünlü vezirin sehrin su ihtiyacına karsılamak için arklar, sikâyeler (maksem) yaptırmıs olması da, Selçuklu baskentinin kamusal gereksinimleri bizzat üstlendigini de göstermesi açısından önemlidir. Sahip Ata'nın Kayseri ve Sivas'taki mimari yatırımları, ülkenin tamamen Mogol egemenligi altına girdigi yıllara rastlar. Bu durum, Mogol tahakkümü sonrası Sivas, Erzurum gibi sehirlerde kamusal binaların diger sehirlerdekine nazaran daha fazla sayıda olmasına paralel bir gelismedir. Sahip Ata yapılarının bugünkü durumlarına bakılarak, tekil binalar oldukları düsünülebilir. Buna karsın çalısmalarımız neticesinde, yapıların aslî hallerinde, bir külliye fikri çevresinde tertiplendigi anlasılmıstır. Sahip Ata'nın yaptırdıgı ilk eser olan shaklı Hanı, yakın tarihlere kadar ayakta olan batısındaki hamamla birlikte insa edilmisti. Aksehir'deki Medresesi, kuzeybatısına eklenmis olan mescidin dısında, bugüne sadece kitabesi ulasabilmis olan Hânkah, Matbah (mutfak) ve Çesmesiyle birlikte bir külliye tesekkülü içinde yer alıyordu. Ilgın'daki kaplıca ise kuzeybatısına eklenmis han ile birlikte, Konya-Aksehir yolunun üzerindeki Sahip Ata manzumesiydi. Sahip Ata'nın, Konya'daki yapılarından Larende Kapısı karsısında yer alan ve Camii, Hankâh, Türbe ve Hamam'dan mütesekkil külliyesi, sehrin en önemli yapı topluluklarından birini olusturdugu malumdur. Bunun dısında, Sultan Kapısı yolunda, Odun Pazarı yakınındaki Medrese ve Mescitten olusan bir baska külliyesi ise, ?nce Minareli Medrese ve Mescidi? ismiyle bugüne ulasabilmistir. Ayrıca bugün Tahir ile Zühre diye bilinen Sahip Ata Mescidi, Karamanogulları zamanında yıkılan Dârü'l-Huffâz ve Çesmeyle birlikte, Konya Kalesinin Çesme Kapısı yakınında bir baska Sahip Ata Külliyesini olusturmaktaydı. Kalenin kuzey kapılarından Odun Pazarı Kapısının karsısında yer alan medresesi, XX. yüzyılın baslarına kadar ayakta olan mescidi ve bugün medresenin ön cephesinde bulunan çesmesiyle birlikte, Sahip Ata'nın Kayseri'deki külliyesini teskil ediyordu. Sahip Ata'nın son külliyesi Sivas'ta olup, Medrese, Mescid, Çesme ve Dârü'l-Ziyafet (Konuklar Yurdu)den mütesekkildi. Sahip Ata'nın yapıları, Ortaçag sehirleri içinde, çok önemli ve islek bir konuma sahip olup, shaklı Han ve Ilgın Kaplıcası gibi sehir dısında yer alan binaları ise önemli sehirlerarası yol güzergâhında yer alıyordu. Sahip Ata'nın ilk eseri olan Han (1249), Konya- Afyon yolu üzerinde bulunmaktadır. Sahip Ata'nın Aksehir'deki Medresesi, kasabayı, Nadir Köyüne oradan da shaklıya baglayan ana yolun, Ilgın'daki Kaplıcası ise Ortaçag döneminde Aksehir'i Konya'ya baglayan yol hattının üzerinde yer almaktaydı. Bu yol hattında, Sahip Ata'nın Hanı dısında, Aksehir'deki Külliyesi ve Ilgın'daki Kaplıcasının bulunuyor olması, hem baninin Afyon ve Aksehir çevresindeki yatırımlarını belirlemekte, hem de belirli bir yol güzergâhını dikkate alarak bina insa ettirdigini göstermektedir. Bu yapı kompleksleri, çevresindeki yerlesimin gelismesine de katkı saglamıstır. Örnegin Han, bugünkü shaklı'nın gelisimde birincil rol oynamıs, kasaba hanın çevresinde gelismistir. Ilgın'daki Kaplıca ise Selçuklu döneminde Mevlana gibi önemli sahsiyetlerinin de sifa bulmak için geldigi, kasabanın o yıllardaki en önemli saglık tesisiydi. Ünlü vezirin sehir içindeki yapıları kale kapıları yakınında yer almaktaydı. Selçuklu baskenti Konya'daki üç külliyesinden biri Larende Kapısı, digeri Çesme Kapısı karsısında bulunmakta olup, Dârü'l-Hadis ve Mescitten olusan üçüncü külliyesi ise Sultan Kapısı yolundaydı. Cami, Medrese, Türbe, Hankâh ve Hamam'dan tesekkül eden Larende Kapısı karsısındaki külliye, 1258?1283 yılları arasında, yirmibes sene içinde tamamlanmıstır. Külliye dâhil yapılar, aynı mahalle çevresinde yer almakta olup, burada ?Hoca Sahip? isminde bir mahallenin tesekkülüne sebebiyet vermistir. Hankâhın, ön cephesinde yer alan nisler, aslî halinde dükkân olarak kullanılıyordu ve bu haliyle külliye, ticari, dini ve saglık hizmeti veren yapılarıyla Larende Kapısı ve civarının en önemli sosyal-kültürel merkezi, aynı zamanda sur dısı yerlesmenin Konya'daki en çarpıcı örneklerinden biridir. Ünlü vezirin Medrese ve Mescitten olusan külliyesi ise Alâeddin Tepesinin batısında yer almaktadır. Ayrıca külliye, dıs sura bitisik olan ve bir takım askeri hizmetlerin görüldügü Ahmedek tepesinin batısındaydı. Külliyenin Vakfiyesinde bahsedilen Odun Pazarı dısında sehrin bu kısmında bir de Bugday Pazarı oldugunu bilmekteyiz. Vakfiyede bahsedilen Sultan Kapısı, Ortaçag'da yönetim merkezinin yer aldıgı Alâeddin Tepesinin sehre açıldıgı kapıydı. Bu veriler, külliyenin sehrin en önemli ekonomik ve politik alanlarından biri üzerine kurulduguna isaret etmektedir. Ortaçag'da Konya Kalesinin batı yöndeki kapılarından, Çesme Kapısı yakınlarındaki bulunan diger Sahip Ata külliyesi ise Dârü'l-Huffâz, Mescid ve Çesme'den olusmaktaydı. Sahip Ata'nın günümüze ulasamayan bu çevrede yer alan çesmeleri kapının bu isimle anılmasına nenden olmustur. Mevcut izler Sahip Ata'nın Aksehir'deki külliyesinin de sehrin Ortaçagda önemli bir noktasında bulundugunu gösterir. Nitekim külliyenin medresesi yakınlarında yapılan insaat hafriyatlarında, sur kalıntılarına rastlanmıstır. .H.Konyalı da, medrese ve mescidin, ??kalenin methalinde(girisinde)?? oldugunu belirtir. H.Eldem ve Ahmed Nazif'in geçen yüzyılın baslarına ait sundugu bilgilere bakılırsa Kayseri'deki Sahip Ata Külliyesinin mescit ve medresesi karsılıklı yer alıyorlardı ve arasından yol geçiyordu. Medresenin ön cephesi, Ortaçag Kayseri'sinde, At Meydanı olarak bilinen alana bakıyordu. Ayrıca Odun Pazarı veya Meydan denilen kalenin kuzeydogu kapısı da binanın hemen güneybatısında yer almaktaydı. Bu durum, külliyenin, sehir meydanının ve önemli ticari merkezlerden birinin yakınında yer aldıgını gösterir. Sahip Ata'nın külliyesi, sehrin bu bölümünde Mogol istilasından sonra insa edilen ilk yapılardan biridir. Vezir Sahip Ata'nın yaptırdıgı Sivas'taki külliyesi, vakfiyesindeki ifadeye göre dıs surun güney yöndeki kapılarından birinin karsısında yer alıyordu. Bu duruma göre, sehre güney yönden (Kayseri) gelen kervanların ilk görecegi bina Medrese olacaktır. Ortaçag Sivas'ının ticaret hayatı, Ulu Cami ve çevresinden, güneye Sahip Ata (Gök) Medrese ve çevresine yayılmıstır. Bu alanın, XV. yüzyıl belgelerinde ?Medrese-i Sahip Mahallesi? ismiyle anılıyor olması, Medresenin bu alandaki yeni bir yerlesimin gelisimine sebebiyet verdigini gösterir. Sahip Ata yapıları stilistik ve tasarım açısından bazı farklılıklar tasır. lk iki yapısı olan shaklı'daki Han ve Aksehir'deki Medrese'nin portallerinin aynı elden çıkmıs denilebilecek kadar birbirine benzedigi görülür. Konya'daki Camii ve Medresesinin, özellikle portal tasarımında birçok yenilikler dikkati çeker. Kölük bin Abdullah'ın bu iki yapısı, hem portal süslemesi hem de çifte minare gibi uygulamaların Anadolu'daki ilk örnekleridir. Bu iki yapıdaki yeniliklere, tarih olarak daha sonraki iki Sahip Ata yapısı olan Konya'daki Hânkah ve Kayseri'deki Medresede rastlanmaz. Sivas'taki Medrese ise Kölük bin Abdullah'ın Konya'daki Sahip Ata Camiinde uyguladıgı çifte minare uygulamasının, Üstad-ı Mimar Kaluyan el-Konevî tarafından, bazı teknik hataların giderilerek tekrar kullanıldıgı bir yapıdır. Medrese, hem ön cephe tasarımında ulastıgı tasarım olgunlugu, hem de özellikle portaldeki yüzeyden tasıntılı, kabarık, agırlıklı olarak bitkisel karakterli süslemesiyle dikkati çeker. Bu süsleme biçimi, XIII. yüzyılın üçüncü çeyregine ve XIV. yüzyılın ilk yarısına ait Erzurum ve Sivas'taki birçok eserde karsımıza çıkar. Bu anlamda, Sahip Ata'nın, Kölük bin Abdullah veya Kaluyan el-Konevî gibi mimarlarına, mimari ve süslemede yeni uygulamalarını gerçeklestirebilecegi bir serbestlik tanıdıgı, buna karsın bilinen semaların tekrarlandıgı binaların da baniligini üstlendigini söyleyebiliriz.